Eetstoornissen – Gespecialiseerde psycholoog

Evidence-based psychologische behandelingen voor eetstoornissen 

Op deze pagina gaan we in op evidence-based psychologische behandelingen voor eetstoornissen.

Inleiding

Een recente meta-review heeft aangetoond dat er op vandaag twee psychotherapieën zijn met wetenschappelijke evidentie voor de behandeling van eetstoornissen:  Family-Based Treatment (FBT) voor jongeren met Anorexia Nervosa (AN) of Boulimia Nervosa (BN) en Cognitieve Gedragstherapie voor Eetstoornissen (CBT-E) aanbevolen bij volwassenen met BN (Monteleone et al., 2022). Deze twee psychotherapieën behoren beide tot de oudste en daarmee ook tot de meest onderzochte psychotherapieën voor eetstoornissen.

Ook andere indicaties voor CBT-E (bv. AN) en psychotherapeutische behandelingen (bv. interpersoonlijke psychotherapie (IPT) en/of vormen (bv. groep sessies of via zelfhulp)) zijn veelbelovend maar de evidentie op vandaag is nog te gering om deze aan te bevelen als ‘evidence-based’. Toch moeten we oog hebben voor een gepersonaliseerde en flexibele benadering bij de begeleiding van personen met een eetstoornis, rekening houdend met recente inzichten in de problematiek van de eetstoornissen (Byrne & Fursland, 2024) en de vaardigheden van de psychotherapeut (Richard-Kassar et al., 2003).

Op deze pagina bespreken we de gespecialiseerde opleidingen die aansluiten bij de bevindingen van deze meta-review. Bij de selectie hebben we gekeken naar de expertise en recente publicaties van het team dat de opleidingen organiseert, en naar langdurige opleidingen (meerdaagse opleidingen of meerdere modules). De opleidingen zijn in het Nederlands of Engels, en kunnen online gevolgd worden of via e-learning/zelfstudie.

We geven een korte samenvatting van de opleidingen met een link naar de websites waar jullie meer concrete gegevens kunnen vinden.

Referenties

Byrne, S. M., & Fursland, A. (2024). New understandings meet old treatments: Putting a contemporary face on established protocols. Journal of Eating Disorders, 12(1), 26.

Monteleone, A. M., Pellegrino, F., Croatto, G. G., Carfagno, M., Hilbert, A., et al. (2022). Treatment of eating disorders: A systematic meta-review of meta-analyses and network meta-analyses. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 142, 104857. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2022.104857

Richard-Kassar, T., Martin, L. A., Post, K. M., & Goldsmith, S. (2023). Understanding drift in the treatment of eating disorders using a mixed-methods approach. Eating Disorders, 31(6), 573-587.

Family-based treatment

In Family-Based Treatment voor eetstoornissen (FBT) is het gezin een belangrijke bron voor verandering en herstel voor de jongere met een eetstoornis. De eetstoornis wordt gezien als een ziekte (bv. te vergelijken met kanker die moet behandeld worden) en niet als een symptoom van problemen in het gezinssysteem. Het gezin wordt daarentegen beschouwd als de belangrijkste schakel van verandering en behandeling van de eetstoornis.

De kern van deze therapie is in eerste instantie het vertrouwen van de ouders versterken dat ze de jongere kunnen helpen. Ouders voelen zich vaak machteloos tegenover de eetstoornis van hun kind. De psychotherapeut zal het gezin coachen om deze verantwoordelijkheid terug te nemen en duidelijke grenzen te stellen die het kind nodig heeft om te herstellen.

Na deze beginfase waarin de ouders verantwoordelijkheid nemen over de voeding wordt deze verantwoordelijkheid in de latere fase van de psychotherapie opnieuw bij de jongere gelegd.

Het eerste protocol van FBT voor adolescenten met AN werd gepubliceerd in 2001 (Lock & La Grange, 2001, en 2013). FBT was oorspronkelijk gebaseerd op Family Therapy (FT) ontwikkeld in begin 1980, door onderzoekers van het Maudsley Hospital in Londen. In een samenwerking tussen Stanford en San Francisco Universities en Maudsley werd een gedragsfocus toegevoegd en werd de behandeling geprotocoleerd. FBT integreert technieken van verschillende psychotherapieën (Dalle Grave et al., 2019). De initiële Maudsley familie therapie benadering is eveneens geëvolueerd, met vandaag specifieke protocollen voor adolescenten met AN (FT-AN) en adolescenten met BN (FT-BN). Verschillende termen (FBT, Maudsley FT, Maudsely Model Therapy of FT) worden vaak als synoniemen gebruik. De theoretische uitgangspunten ervan zijn erg gelijklopend (FT met focus op eetstoornissen) maar met accentverschillen.

Doelgroep

FBT en FT-AN/BN zijn het meest effectief voor jongeren met AN of BN en volwassen met AN. Gerandomisseerde gecontroleerde studies hebben aangetoond dat in vergelijking met een actieve controlegroep, deze psychotherapieën resulteerden in een positief effect op het herstel van de eetstoornis, ook op langere termijn, en op herstel van gewicht (Monteleone et al., 2022).

Inhoud

FBT en Maudsley FT-AN delen de volgende uitgangspunten (Eisler, Le Grange, Lock, 2015):

1. Focus op het werken methet gezin om hun kind te helpen herstellen, gekoppeld aan een sterke boodschap dat het gezin niet wordt gezien als de oorzaak van het probleem.
2. Verwachting dat de ouders het voortouw nemen bij het beheren van het eten van hun kind in de vroege stadia van de behandeling, terwijl de tijdelijke aard van deze rol benadrukt wordt. Idealiter worden ook siblings betrokken in FBT die een ondersteunende rol kunnen opnemen buiten de maaltijden.
3. Externalisering van de eetstoornis om ‘schuld’ te verminderen en de ontwikkeling van nieuwe, positievere verhalen te ondersteunen.
4. In de latere stadia van de behandeling verschuift de focus naar het ondersteunen van een gezonde ontwikkelingscyclus van adolescenten en gezinnen.

FBT bestaat uit drie fases (Lock & Le Grange, 2013):

1. De ouders nemen de  verantwoordelijkheid over de voeding en het eetgedrag van de jongere. Deze wordt in de eerste fase gezien als iemand die geen controle heeft over het eigen gedrag, de eetstoornis heeft controle over de jongere.
2. Pas wanneer er voldoende gewichtsherstel bereikt is, wordt de verantwoordelijkheid voor voeding stapsgewijs terug overgedragen aan de jongere. Langzaam aan kunnen ook andere activiteiten worden ingebouwd.
3. Er ligt een focus op een gezonde autonomie en eigen identiteit die past bij de adolescentiefase (‘healthy adolescent identity’). De jongere neemt het normale leven terug op, de relatie met de ouders is niet langer gefocust op de eetstoornis.

Maudsley FT-AN bestaat uit vier fases (Simic et al., 2022; Maudsley Service Manual for Child and Adolescent Eating Disorders, 2016):

1. Betrokkenheid en ontwikkeling van de therapeutische relatie met het gezin.
2. Het gezin begeleiden in de aanpak van de eetstoornis en hen ondersteunen in het vertrouwen dat ze de adolescent actief kunnen helpen in de behandeling van de eetstoornis.
3. Adolescent begeleiden naar toenemende verantwoordelijkheid en autonomie betreffende eetgedrag en bespreken van  thema’s gerelateerd aan de individuele en gezinsontwikkeling.
4. Afronding van de psychotherapie en bespreking van ontslag, toekomstplannen.

Family Therapy voor BN (FT-BN)

Het behandelprotocol voor AN werd aangepast aan de noden van jongeren met BN. Iemand met BN is vaak meer sociaal actief en ervaart vaker moeilijkheden met emotieregulatie en impulsiviteit, wat kan leiden tot meer conflicten met de ouders. Ze hebben vaak wel probleeminzicht maar toch kan de wens tot gedragsverandering eerder laag lijken (bv. wel gemotiveerd tot doorbreken van eetbuien maar het aanpakken van het restrictief eetpatroon kan beangstigend zijn). Elementen van cognitieve gedragstherapie werden geïntegreerd.

Andere aanpassingen van dit model  zijn 1) individuele sessies parallel voor zowel de adolescent als voor de ouders, 2) Multi-Family Therapy voor adolescenten met AN (MFT-AN) (Simic et al., 2022) en met BN (MFT-BN) waar 5-7 gezinnen samen aan de sessies deelnemen.

Referenties

Eisler, I., Le Grange, D. and Lock, J. (2015) Family therapy for adolescent eating disorders. In Sexton T & Lebow J (eds.) Handbook of Family Therapy 4th Edition. Routledge

Simic, M., Baudinet, J., Blessitt, E., Wallis, A., & Eisler, I. (2022). Multi-family therapy for anorexia nervosa: A treatment manual. Routledge/Taylor & Francis Group.

Dalle Grave, R., Eckhardt, S., Calugi, S., & et al. (2019). A conceptual comparison of family-based treatment and enhanced cognitive behavior therapy in the treatment of adolescents with eating disorders. Journal of Eating Disorders, 7(42).

Maudsley Service Manual for Child and Adolescent Eating Disorders. (2016).  https://mccaed.slam.nhs.uk/wp-content/uploads/2019/11/Maudsley-Service-Manual-for-Child-and-Adolescent-Eating-Disorders-July-2016.pdf

Monteleone, A. M., Pellegrino, F., Croatto, G. G., Carfagno, M., Hilbert, A., et al. (2022). Treatment of eating disorders: A systematic meta-review of meta-analyses and network meta-analyses. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 142, 104857.

Lock, J., & Le Grange, D. (2001). Can family-based treatment of anorexia nervosa be manualized? Journal of Psychotherapy Practice and Research, 10(4), 253-261.

Lock, J., & Le Grange, D. (2013). Treatment manual for anorexia nervosa: A family-based approach (2nd ed.). New York: Guilford Press.

Le Grange, D., & Lock, J. (2007). Treating bulimia in adolescents: A family-based approach. New York, NY: Guilford Press

Opleidingen voor familietherapieën bij eetstoornissen

De aanbeveling is dat Family-Based Treatment wordt aangeboden door klinisch psychologen, orthopedagogen of (kinder)psychiaters met een specifieke opleiding en ervaring in het werken met personen met eetstoornissen en met families.

Maudsley Centre for Child and Adolescent Eating Disorders:

• Family Therapy for Anorexia Nervosa (FT-AN)
  • Drie-daagse opleiding met mogelijkheid tot supervisie
  • Online en in-person opleidingen
  • Voorkeur voor training van teams, eerder dan individuele zorgverstrekkers
• Family Therapy for Bulimia Nervosa (FT-BN)
  • Deze opleiding is een aanpassing van de FT-AN opleiding, met aandacht voor de specifieke noden van adolescenten met BN
  • Drie halve dagen, online opleiding
• Multi-Family Therapy for Anorexia Nervosa (MFT-AN)
  • Vier-daagse opleiding met didactische en experientele modules, intervisie is mogelijk
• Informatie over deze opleidingen
• Publicaties

Enhanced Cognitieve Gedragtherapie

Enhanced Cognitieve Gedragstherapie (CBT-E) is een specifieke vorm van Cognitieve Gedragstherapie met een focus op de psychopathologie van eetstoornissen. Het eerste behandelprotocol voor volwassenen met BN (CBT-BN) werd gepubliceerd in 2008 aan de Universiteit van Oxford (Fairburn, 2008) en werd later aangepast voor jongeren (Cooper & Stewart, 2008). CBT-E is geëvolueerd vanuit het oorspronkelijke CBT protocol voor BN.

CBT-E wordt beschouwd als een ‘transdiagnostische’ gepersonaliseerde psychotherapie voor eetstoornissen, gebaseerd op gemeenschappelijk kernfactoren die de eetstoornispathologie aansturen, nl. de overwaardering van het belang van gewicht en lichaamsvormen, en het nastreven van controle hierover (met maladaptieve strategieën) (Murphy et al, 2010).

Er zijn twee vormen van CBT-E:

1. CBT-Ef: met focus op de kernpsychopathologie van de eetstoornis;
2. CBT-Eb: met focus op onderhoudende factoren die verandering in de weg staan, zoals perfectionisme, laag zelfbeeld, interpersoonlijke moeilijkheden.

CBT-E omvat cognitieve, gedrags- en interpersoonlijke strategieën en procedures en hanteert dezelfde principes als CBT:

• Het identificeren en bewust worden van niet-helpende gedachten, die impact hebben op emoties en gedrag.
• Het aanleren van strategieën om deze gedachten te veranderen naar helpende gedachten.

Doelgroep

CBT-E is de eerste behandelkeuze voor BN en eetbuistoornis voor volwassenen. Gerandomisseerde gecontroleerde studies hebben aangetoond dat in vergelijking met een controlegroep die een andere behandeling volgde, CBT-E resulteerde in een positief effect op

• de specifieke psychopathologie van de eetstoornis (BN), bv. ontevredenheid met gewicht of lichaamsvorm, streven naar ‘mager zijn’;
• eetstoornisgerelateerd gedrag (BN en eetbuistoornis), bv. eetbuien en/of purgeergedrag, ander compensatiegedrag;
• herstel, ook op lange termijn (BN).

Inhoud

Er worden vier stappen onderscheiden (Murphy et al., 2010):

1. Het motiveren van de cliënt om een actieve rol te nemen in het veranderingsproces, inzicht verwerven in de eetstoornis  (bv. de zorgen over gewicht, lichaamsvorm, eetpatroon (emotioneel of restrictief) en in de factoren die de eetstoornis in stand houden, psycho-educatie omtrent de eetstoornis en de behandeling, afspraken maken rond hoe het eetpatroon te veranderen/stabiliseren. De cliënt heeft een actieve rol in het veranderingsproces.
2. Het bespreken van het verloop van de eerste stap, het identificeren van ervaren hindernissen in het veranderingsproces, en indien nodig het plan aanpassen.
3. Focus op de processen die de eetstoornis in stand houden bv. overwaardering van gewicht en lichaamsvorm , strikte regels betreffende voeding, omgaan met externe stressoren die het eetpatroon beïnvloeden, zoals bv. laag zelfbeeld, perfectionisme, interpersoonlijke moeilijkheden. Deze fase is de kern van de psychotherapie.
4. Beëindigen van de psychotherapie met aandacht voor behoud/versterken van veranderingen en risico op terugval verminderen.

Er is ook, zij het beperkte, evidentie voor de effectiviteit van CBT-E in groepen, onder de vorm van zelfhulp, en met gebruik van technologie bv. online (Russell et al., 2023).

Referenties

Cooper, Z., & Stewart, A. (2008). CBT-E and the younger patient. In C. G. Fairburn (Ed.), Cognitive behaviour therapy and eating disorders (pp. 221-230). New York, NY: Guilford Press.

Fairburn, C. G., Cooper, Z., & Shafran, R. (2008). Enhanced cognitive behavior therapy for eating disorders: The core protocol. In C. G. Fairburn (Ed.), Cognitive behavior therapy and eating disorders. New York, NY: Guilford Press.

Monteleone, A. M., Pellegrino, F., Croatto, G. G., Carfagno, M., Hilbert, A., et al. (2022). Treatment of eating disorders: A systematic meta-review of meta-analyses and network meta-analyses. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 142, 104857.

Murphy, R., Straebler, S., Cooper, Z., & Fairburn, C. G. (2010). Cognitive behavioral therapy for eating disorders. Psychiatric Clinics of North America, 33(3), 611-627.

Russell, H., Aouad, P., Le, A., Marks, P., Maloney, D., National Eating Disorder Research Consortium, Touyz, S., & Maguire, S. (2023). Psychotherapies for eating disorders: Findings from a rapid review. Journal of Eating Disorders, 11(1), 175. (Open access)

Opleidingen voor CBT-ED

Opleidingsinstituut PPO

• Eetstoornissen en voedingsstoornissen
  • Vierdaagse cursus (25 contacturen)Cursus bestaat enerzijds uit verwerven van basiskennis over eetstoornissen en voedingsstoornissen, en praktische vaardigheden voor uitvoeren van behandelingen bij eet- en voedingsstoornissenklinisch psychologen en orthopedagogen, psychotherapeuten, zij die in opleiding zijn voor één van deze beroepen, en opleiding hebben in cognitieve gedragstherapie
• • Informatie
  • Publicaties:
    • Glashouwer KA, Neimeijer RAM, de Koning ML, Vestjens M, Martijn C. (2018) Evaluative conditioning as a body image intervention for adolescents with eating disorders. Journal of Consulting Clinical Psychology. 86(12):1046-1055.
    • Glashouwer KA, de Jong PJ. (2021) The revolting body: Self-disgust as a key factor in anorexia nervosa. Current Opinion in Psychology. 41:78-83

Centre for Research on Eating Disorders at Oxford (CREDO)

• Web-based training in Enhanced CBT (CBT-E) for Eating Disorders
  • De basis opleiding wordt op eigen tempo doorlopen in een periode van 2 tot 6 maanden, 11-15 uur (plus casussen)Bestaat uit drie delen die in volgorde doorlopen worden: the Introduction, the Course, the LibraryEr is een bibliotheek met supplementaire modules die niet aan bod komen in de basisopleidingAanbeveling is om gedurende de opleiding één of twee cliënten met een eetstoornis in begeleiding te hebben om de kennis in praktijk toe te passenFocus cliënten: ambulant, 16 jaar en ouder, eetstoornis is primaire diagnose, geen ondergewichtVoor hulpverleners die opleiding hebben in verstrekken van kortdurende psychologische behandelingen en tijdens de cursus personen met eetstoornis begeleiden
• • Informatie
  • Publicaties

Maudsley Centre for Child and Adolescent Eating Disorders:

• Cognitive Behavioural Therapy for Eating Disorders (CBT-ED)
  • Twee-daagse workshopVoor hulpverleners met basis kennis van CBT
• • Informatie
  • Publicaties
    

Wetenschappelijke onderbouw

De kennis over eetstoornissen is over de laatste twee decennia gestaag gegroeid. We weten vandaag meer over de impact van ‘uithongeren’ op de hersenen, over genetische en neurobiologische factoren, en er is meer aandacht voor sociaal-culturele diversiteit, en de rol van sociale media (Byrne & Fursland, 2024). Toch toont recent onderzoek dat de effectiviteit van de huidige behandelingen gering is (Russell et al., 2023). De herstelpercentages na 1 tot 2 jaar behandeling voor AN bijvoorbeeld variëren tussen 13 en 50% (Jansingh et al., 2020). Er is ook een hoge drop-out voor het einde van de psychotherapie waarbij individuele, omgevings- en hulpverleningsfactoren een rol spelen (Vinchenzo, Lawrence & McCombie, 2022).

Welke psychotherapieën geven het beste resultaat?

We hebben een recente meta-review van 55 individuele meta-analyses en 4 netwerk meta-analyses geraadpleegd (Monteleone et al., 2022). De sterkte  van deze meta-review is het brede gamma aan uitkomsten dat bekeken werd om de effectiviteit van een interventie te beoordelen op korte (onmiddellijk na beëindigen van de psychotherapie) en op langere termijn (niet gespecifieerd). De auteurs evalueerden ook in welke mate de (psycho)therapie door de cliënt ervaren en aanvaard wordt. Dit is een belangrijk aspect omdat de drop-out bij deze behandelingen vaak hoog is.

In de review werd een uitgebreide lijst van psychotherapieën geëvalueerd: Gedragtherapieën, inclusief voor gewichtsverlies, Cognitieve Gedragstherapie voor Eetstoornissen (CBT-E), Family Therapy (FT) and Family-Based Treatment (FBT), Interpersoonlijke psychotherapie (IPT), Maudsley model voor AN  bij volwassenen, eclectische of niet-gespecificeerde psychotherapie (PT), multidisciplinaire zorg (incl. Specialist Suportive Clinical Management (SSCM)), Psychodynamisch-georiënteerde psychotherapie (PSD-O), Psycho-educatie (EDU).

De conclusie van deze analyse is dat op basis van het huidig onderzoek voor kinderen/adolescenten Family-Based Treatment  (FBT) voor zowel AN en BN de beste resultaten geeft. Voor volwassenen wordt de Cognitieve Gedragstherapie voor Eetstoornissen aanbevolen (CBT-E). De protocollen voor deze psychotherapieën werden gepubliceerd respectievelijk in 2001 en 2008. Op basis van resultaten  van deze meta-review bespreken we de gespecialiseerde opleidingen die aansluiten bij de huidige evidentie.

De aanbeveling van deze meta-review is strikter dan sommige internationale richtlijnen adviseren. Bijvoorbeeld de National Institute for Clinical Excellence (NICE, UK, 2017 en 2020)  richtlijn voor eetstoornissen adviseert voor volwassenen met AN, naast individuele CBT-E ook Maudsley AN Treatment for Adults en Specialist Supportive Clinical Management, voor BN en voor eetbuistoornis ook CBT-E via zelfhulp of CBT-E in groep. De NICE richtlijnen voor kinderen en adolescenten zijn in lijn met de bevindingen van de meta-analyse, nl. voor AN gezinstherapie voor AN (FT-AN) en voor BN gezinstherapie voor BN (FT-BN). Er is een toename in studies waarin deze psychotherapieën voor bepaalde eetstoornissen worden toegepast (bv. CBT-E voor AN) en de resultaten zijn veelbelovend.

Naast de wetenschappelijke evidentie, is de individuele voorkeur en context van de cliënt belangrijk bij de keuze van de psychotherapie.  Bij FBT staat de familie centraal, maar het is mogelijk dat de familie afwezig is of geen medewerking wenst te verlenen aan het therapieproces. In dit scenario biedt CBT-E een alternatief. Anderzijds geven ouders van jongere kinderen de voorkeur aan FBT (Le Grange et al., 2020). Omdat de verschillende eetstoornissen overlappende kenmerken hebben bv. overwaardering van gewicht en lichaamsvorm, gewichtsproblemen, controle over eten, streng lijnen, perceptie van ‘dik’ te zijn, is deze flexibiliteit mogelijk. Over langere tijd zijn er cliënten die heen en weer bewegen tussen verschillende eetstoornissen. Deze inzichten laten toe om in FBT en CBT-E deze onderliggende psychopathologie aan te pakken, ongeacht de diagnose.

Referenties

Byrne, S. M., & Fursland, A. (2024). New understandings meet old treatments: Putting a contemporary face on established protocols. Journal of Eating Disorders, 12(26). (Open access)

Jansingh, A., Danner, U. N., Hoek, H. W., & van Elburg, A. A. (2020). Developments in the psychological treatment of anorexia nervosa and their implications for daily practice. Current Opinion in Psychiatry, 33(6), 534-541. (Open access)

Le Grange, D., Eckhardt, S., Dalle Grave, R., Crosby, R.D., Peterson, C.B., Keery, H., Lesser, J., Martell, C. (2020). Enhanced cognitive-behavior therapy and family-based treatment for adolescents with an eating disorder: a non-randomized effectiveness trial. Psychological Medicine, 52(13), 1-11. (Open access)

Monteleone, A. M., Pellegrino, F., Croatto, G. G., Carfagno, M., Hilbert, A., et al. (2022). Treatment of eating disorders: A systematic meta-review of meta-analyses and network meta-analyses. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 142, 104857.

Russell, H., Aouad, P., Le, A., Marks, P., Maloney, D., National Eating Disorder Research Consortium, Touyz, S., & Maguire, S. (2023). Psychotherapies for eating disorders: Findings from a rapid review. Journal of Eating Disorders, 11(1), 175. (Open access)

Vinchenzo, C., Lawrence, V., & McCombie, C. (2022). Patient perspectives on premature termination of eating disorder treatment: A systematic review and qualitative synthesis. Journal of Eating Disorders, 10, 39. (Open access)

Datum laatste aanpassing: 20 november 2024