De visie op preventie kende de voorbije jaren een focusverschuiving. In plaats van rechtstreeks in te zetten op het verminderen van risicofactoren, pleit men om beschermende factoren te verhogen.
Iedereen kan potentieel voordeel halen uit gezondere attitudes en gezond gedrag in relatie tot je lichaam, je zelfbeeld, en je sociale verantwoordelijkheden.
Als je hierin sterk staat, ben je beter bestand om ‘risicofactoren’ te bufferen. Binnen deze visie staat psychische en fysieke gezondheid centraal, in plaats van een focus op afwijkend gewicht.
Zowel bij preventie als bij de behandeling van eetproblemen en gewichtsproblemen neemt (herstel van) een gezonde leefstijl een centrale rol in. Een gezonde leefstijl helpt je namelijk om (terug) te kunnen doen wat je graag doet. Iedereen heeft baat bij gezonde leefgewoonten. In het kader van algemene gezondheidsbevordering en ziektepreventie wordt dus ook ingezet op leefstijl.
Een gezonde leefstijl omvat verschillende componenten. Klassiek denken we aan voeding en beweging, en (bij jongeren en volwassenen) aan de thema’s tabak, alcohol, drugs en medicatie, maar ook slaaphygiëne, zelfzorg en emotieregulatie spelen een rol.
De verschillende elementen van een gezonde leefstijl kan je samenvatten met het acroniem A.L.L.E.S.:
Factoren die een rol spelen in het ontstaan van eetproblemen en gewichtsproblemen, kan je bundelen onder vijf grote groeithema’s. Binnen elk groeithema zijn er factoren die risico’s kunnen vormen om de groeitaak tot een goed einde te brengen, en beschermende factoren die ‘bufferen’ tegen problemen. De thema’s zijn:
Preventiewerkers kunnen deze groeithema’s als leidraad gebruiken om factoren te selecteren die voor een grote groep mensen versterkend kunnen werken. Selecteer domeinen die je kan bevragen in een screeningsgesprek, of om preventie op maat uit te werken bij (een groep) die specifieke risicofactoren vertonen.
Zorgverleners kunnen de thema’s gebruiken om zicht te krijgen op factoren die het ontstaan en voortbestaan van een eetprobleem of gewichtsprobleem bij hun cliënt hebben beïnvloed, om zo deze factoren mee te nemen in het uitwerken van zorg op maat.
Bij preventie van eetproblemen en gewichtsproblemen kan je inzetten op verschillende thema’s. Hoe breng je deze groeithema’s aan? En op welke manieren kan je iemand motiveren om gedrag te veranderen? Mensen leren en groeien pas wanneer drie psychologische basisnoden zijn ingevuld: autonomie, verbondenheid en competentie.
Meer over de zelfdeterminatietheorie en andere motivatiekaders.
Eetproblemen en gewichtsproblemen ontstaan niet van vandaag op morgen. Er gaat een ontwikkelingstraject aan vooraf met factoren die het ontstaan van het probleem in de hand werken (risicofactoren), of er net tegen beschermen (beschermende factoren). Er is steeds een wisselwerking tussen factoren in de persoon zelf, en factoren in de omgeving(en) waarin iemand leeft. Sommige factoren liggen vast, andere factoren zijn veranderbaar. De factoren die we kunnen veranderen, zijn het meest interessant, omdat preventiewerkers en hulpverleners daarmee aan de slag kunnen.
Wil je enkele acties of een volledig beleidsplan uitwerken? Houd dan rekening met de basisprincipes voor de preventie van eetproblemen en gewichtsproblemen. Ze zijn belangrijk om te komen tot een doordachte aanpak.
Een belangrijke regel binnen preventiewerk is: zorg dat je niemand schade berokkent. Iedereen wordt blootgesteld aan dezelfde boodschappen, dus ook aan jouw goed bedoelde preventiewerk en bijhorende preventieboodschappen. Daarom is het belangrijk dat ze zowel de beoogde doelgroep als de algemene populatie vooruithelpen en niemand er nadeel van ondervindt.
Wanneer een preventieve actie zich te eng richt op het verminderen van een specifiek risico, en geen rekening houdt met andere aspecten van de persoon, kan deze onbedoeld andere riscofactoren verhogen. Het gevaar is dan dat korte termijneffecten op één domein, gepaard gaan met gezondheidsschade op langere termijn. Leg de focus daarom niet op gewicht, maar zet een gezonde leefstijl in de verf. Door de focus op het gewicht te leggen kunnen mensen lichaamsontevredenheid en negatieve emoties ontwikkelen, wat zowel voor overgewicht als eetstoornissen risicofactoren zijn. Ook het informeren of waarschuwen rond eetstoornissen en de gevaarlijke methoden om gewicht te verliezen die hierbij horen, wordt afgeraden. Het kan net op ideeën brengen. Bovendien geven deze boodschappen niet aan wat je dan wél kan doen.
Voorbeeld
Als een preventieve actie rond overgewicht de boodschap geeft dat er ‘goede’ en ‘slechte’ voeding bestaat, dat vet slecht is, of dat personen met overgewicht moeten afvallen, kan dat leiden tot een negatief zelf- en lichaamsbeeld, zwart-wit denken over voeding (“gezond” versus “ongezond”) of aanzetten tot ongezonde dieetpraktijken, zoals streng lijngedrag. Van deze manieren van denken en handelen weten we dat ze overgewicht in stand kunnen houden of eetstoornissen kunnen ontlokken. Daarnaast lezen niet alleen mensen met overgewicht deze boodschappen, ook mensen zonder overgewicht kunnen zo het gevoel krijgen dat ze moeten afvallen of anders gaan eten.
Goede preventieboodschappen verminderen tegelijk het risico op gewichtsproblemen én eetstoornissen. Eetproblemen en gewichtsproblemen delen namelijk een aantal onderliggende risicofactoren. Voorbeelden hiervan zijn een laag zelfbeeld, een negatieve lichaamsbeleving, moeite met het reguleren van emoties, of problemen in sociale relaties. Zowel mensen met over- en ondergewicht zijn vatbaar voor ongezonde methodes om hun gewicht te doen dalen, zoals zeer strikt lijnen. Dit kan leiden tot een eetstoornis, en kan op lange termijn ook overgewicht in de hand werken.
Voorbeeld
Bij de preventie van overgewicht en obesitas is het dus belangrijk om te voorkomen dat er verstoord eetgedrag ontstaat. Wanneer de focus ligt op overgewicht, met bijhorende boodschappen dat wie overgewicht heeft moet afvallen, lokt dit verstoord eetgedrag, een negatief lichaamsbeeld en gewichtsproblemen uit bij beide groepen. Wanneer je preventiewerk enkel gericht is op eetstoornissen en de focus op de symptomen en gevaren hiervan ligt, kan dit eveneens verstoord eetgedrag uitlokken.
Hoe kan je dat doen? Kies voor een versterkende insteek, met een focus op wat beschermt. Zo help je iedereen vooruit. Leg de focus niet op over- of ondergewicht, maar zet in op een gezonde leefstijl.
Communiceer zorgzaam. Wat je zegt rond de thema’s voeding, eten, uiterlijk, heeft een effect op hoe mensen zich voelen. Praten over eten en gewicht dient doordacht te gebeuren om stigmatisering van eetproblemen en gewichtsproblemen te vermijden. Uit onderzoek blijkt dat stigmatiserende boodschappen overgewicht in stand houden, eetstoornissen kunnen uitlokken en bijkomende negatieve effecten hebben op het welzijn, zoals een negatief lichaamsbeeld. Dat wil je natuurlijk net niét als effect van je preventiewerk. Stigmatisering bij eetproblemen en gewichtsproblemen heeft veel te maken met ideeën rond persoonlijke verantwoordelijkheid: een eetstoornis wordt dan gezien als een bewuste keuze of als een gebrek aan weerbaarheid tegen het slankheidsideaal, overgewicht als het gevolg van een gebrek aan wilskracht om ‘gezond’ te leven. Gewicht is echter in veel mindere mate controleerbaar dan velen denke en eetstoornissen zijn ernstige psychische stoornissen.
Bovendien zegt iemands gewicht weinig over de gezondheid van die persoon. Leefstijl factoren geven veel meer informatie over de gezondheid en het welbevinden van een persoon: de eetcompetenties en het eetgedrag, voldoende slaap, emoties kunnen reguleren, positief lichaams- en zelfbeeld. Zo zijn er heel wat mensen die gezond eten, voldoende bewegen en slapen, maar wat slanker of voller zijn dan gemiddeld. Terwijl andere personen misschien wel een gemiddeld gewicht hebben, maar metabool ongezond zijn door ongezonde voeding, roken, enzovoort.
Meer informatie over communicatie en stigma
Zet in op beschermende factoren die iedereen deugd doen en mensen weerbaar maken. Focus dus niet op onder- of overgewicht, emotionele problemen of eetproblemen, maar zet in op het uitbouwen van goede eetcompetenties en gezond beweeggedrag, een positief zelfbeeld en lichaamsbeleving, goede emotieregulatie, voldoende slaap, verbondenheid, en mediaweerbaarheid (bv. omgaan met boodschappen rond slankheidsideaal). Als deze groeithema’s goed ontwikkeld zijn, beschermen ze tegen het ontwikkelen van eetproblemen, gewichtsproblemen én andere psychische problemen. Bij jongeren zijn deze groeithema’s extra belangrijk. Ze horen bij het groot worden. Inzetten op groeithema’s richt zich op het normaliseren van het groot worden en de uitdagingen die hierbij komen kijken.
Ondersteun aan de hand van motivatiekaders.
Achtergrondinformatie
In het verleden werd de preventie van eetproblemen en gewichtsproblemen probleemgericht aangepakt vanuit het idee ‘een gewaarschuwd iemand, is er twee waard’. Deze strategie wordt afgeraden, omdat ze schadelijke neveneffecten kan hebben (zie principe 1) en bovendien niet aangeeft wat iemand wél kan doen.
Een gezonde leefstijl is dé motor om te groeien en helpt mensen om te doen waar ze deugd van hebben. Inzetten op een gezonde leefstijl in al zijn facetten, promoot een ruimer beeld van gezondheid, dan puur het uiterlijke. Deze insteek benadrukt positieve vaardigheden die mensen kunnen aanleren. Wat goed loopt, krijgt ook aandacht. Inzetten op versterkende factoren zorgt dat iedereen voordeel kan halen uit je boodschappen. Zo is het bijvoorbeeld ook voor mensen die minder risico lopen op overgewicht belangrijk om voldoende te bewegen en te slapen.
Je vindt handvatten in de aanpak per setting bij onze materialen.
Wat wel doen
Wat niet doen
De A.L.L.E.S. kapstok
Werken rond een gezonde leefstijl is dé manier om in te zetten op bevordering (versterken), preventie (problemen voorkomen) en zorg rond eetproblemen en gewichtsproblemen.
Vertrek vanuit de vijf pijlers voor een gezonde leefstijl. Met A.L.L.E.S. als kapstok creëer je een aanpak in lijn met wetenschappelijke richtlijnen.
Voordelen van een gezonde leefstijl voor je preventiewerk:
Voordelen van een gezonde leefstijl voor je doelgroep:
Werken op het continuüm van preventie tot zorg.
Preventie richt zich in de eerste plaats op het voorkomen van problemen door te versterken wat beschermt en bijkomend risicofactoren te verminderen. Maar ook door vroegtijdig signalen op te pikken en laagdrempelige hulp in te schakelen, draag je bij aan het voorkomen van een ernstiger eetprobleem of gewichtsprobleem. De aanpak van eetproblemen en gewichtsproblemen gebeurt daarom het best op een continuüm van bevordering (versterken), preventie (problemen voorkomen), vroegdetectie (signalen tijdig opmerken), vroeginterventie (vroeg ingrijpen) en zorg.
Datum laatste aanpassing: 9 december 2024
Materialen waarmee je aan de slag kunt over thema preventie.
Infofiche preventie eetstoornissen en gewichtsproblemen kinderen en jongeren
Schema bij het stappenplan preventie.
– 812 KB
Stappenplan preventie eetproblemen en gewichtsproblemen
Stappenplan preventie eetproblemen en gewichtsproblemen.
Materialen en tools
– 1.3 MB
Infofiche praten over eten en gewicht – gemeente
5 tips voor doordachte communicatie over eetgedrag, gewicht en uiterlijk.
Infofiche
– 173 KB
Infofiche praten over eten en gewicht – jeugdwerk en sport
Communicatie over gewicht en eetgedrag in sport-, cultuur- en jeugdwerk.
Infofiche
– 500 KB
Infofiche praten over eten en gewicht – onderwijs
Communicatie over gewicht en eetgedrag voor schoolteams.
Infofiche
– 345 KB
Is preventief informatie geven over eetstoornissen effectief om ze te voorkomen?
Interventies die enkel focussen op de gevaren van eetstoornissen hebben geen preventief effect. Bovendien zijn er heel wat bezorgdheden rond deze aanpak: informeren over de kenmerken van eetstoornissen kan kwetsbare jongeren ‘op ideeën brengen’ en het kan verstoord gedrag normaliseren. Ook is de adolescentie een periode waarin aandacht zoeken een normaal ontwikkelingsthema is. Dit maakt het heel belangrijk om niet enkel probleemgedrag onder de aandacht te brengen, maar vooral te focussen op gezonde groeithema’s. Hoewel er tot heden weinig rechtstreeks bewijs is dat informatie geven over de risico’s van eetstoornissen schadelijke effecten heeft, moet er toch heel voorzichtig omgesprongen worden met het informeren van jongeren rond gevaarlijke methoden om gewicht te verliezen. Onderzoek toont ook dat preventieprogramma’s die psycho-educatie rond eetstoornissen bevatten, minder effectief zijn.
Wat dan wel?
Zet in op een gezonde leefstijl.
Is preventief informatie geven over de gevaren van overgewicht effectief om gewichtsproblemen te voorkomen?
Interventies die enkel focussen op de risico’s van overgewicht kunnen schadelijke effecten hebben. Ze zijn stigmatiserend, kunnen lichaamsontevredenheid uitlokken, en kunnen aanzetten tot ongezonde gewichtscontrolestrategieën. Te eenzijdige focus op gewicht is bij de preventie (en aanpak) van overgewicht en obesitas te vermijden. Het bevorderen van een gezonde leefstijl, met inbegrip van gezond en evenwichtig eten, plezierige fysieke activiteiten op maat en een gezond lichaamsbeeld zijn te verkiezen uitgangspunten. Gezond eetgedrag is veel ruimer dan de ‘juiste’ voedingsmiddelen eten, het gaat over een regelmatig eetpatroon waarbij gevarieerd wordt gegeten binnen verhoudingen die in lijn zijn met de voedingsaanbevelingen (bv. van de voedingsdriehoek). Hierbij bestaat een ontspannen houding tegenover eten en bewegen (zie eetcompetentie). Het halen van de doelstellingen op vlak van gewicht aan de hand van ongezonde methoden moet ten zeerste worden ontmoedigd (bv. maaltijden overslaan, restrictieve diëten op vlak van calorieën of het weglaten van bepaalde voedingsgroepen, extreem bewegen…). (zie pagina de risico’s van lijnen).
Hoe communiceer je dan wel best rond eten en gewicht?
Je vindt info en handvatten op de infopagina rond Stigmatisering en communicatie.
Waarom focussen op gezonde leefstijl en ontspannen omgaan met eten?
Bij preventie en behandeling van eetstoornissen en gewichtsproblemen ligt de focus op een gezonde leefstijl en ontspannen omgaan met eten. We vatten ontspannen omgaan met eten samen met de term ‘eetcompetentie’.
Dus waarom de nadruk op eetcompetenties en een gezonde leefstijl? Wat is er mis met een focus op afvallen? Het risico bestaat dat mensen met overgewicht een negatief lichaamsbeeld ontwikkelen. En ongezonde methodes gebruiken om hun gewicht te verminderen. Dit kan het risico op verstoord eetgedrag verhogen (bv. eetbuien).
Bijvoorbeeld, iemand start de dag vol motivatie om minder (of niet) te eten. Zin in eten en honger bouwt op doorheen de dag. Na een drukke werkdag komt deze persoon uitgehongerd thuis. Drukte en stress zorgen voor minder zelfcontrole later op de dag, dit is volledig normaal. Alle remmen gaan los, al het eten moet op. Daarna volgen negatieve gevoelens, alsof deze persoon sterker had moeten zijn. Maar uiteraard heeft het lichaam voedsel en zelfzorg nodig om goed te kunnen functioneren. Een gezonde leefstijl en ontspannen omgaan met eten vormt de basis voor een goede gezondheid.
Bovendien tonen studies aan dat streng lijngedrag (voedingsmiddelen van het menu schrappen, weinig eten, maaltijden overslaan) niet effectief is op lange termijn. Wie snel afvalt, komt ook snel terug bij. Inderdaad, het jojo-effect bestaat. Velen wegen uiteindelijk méér dan voor de afvalpoging. Zo blijft de vicieuze cirkel draaien.
Gewicht is minder controleerbaar dan we willen geloven. Maar een gezonde leefstijl en ontspannen omgaan met eten is een vaardigheid die mensen kunnen aanleren. Daarom kiezen we voor een aanpak die op lange termijn zorgt voor een goede gezondheid, op mentaal en lichamelijk vlak. Deze aanpak kan ook, in een rustig tempo, enkele kilo’s verschil geven op de weegschaal. Maar ook zonder gewichtsverlies kunnen de meeste mensen zo een betere gezondheid bereiken.
Meer info
Risico’s van lijnen
Infofiche Gezonde leefstijl ALLES – overzicht
Infofiche Gezonde leefstijl ALLES – Afwisselend eten
Wie loopt risico om overgewicht te ontwikkelen?
Er zijn verschillende factoren die het risico op overgewicht bepalen.
Een gezonde leefstijl is meer dan ‘gezonde’ voeding eten en veel bewegen. Het gaat ook over op regelmatige tijdstippen eten, minder lang stilzitten, voldoende slapen, rust en ontspanning inbouwen, ons goed voelen in ons eigen lichaam, onze omgang met alcohol en medicatie… Bovendien zijn extremen nooit goed: té gezond, té actief…. Ontspannen omgaan met eten en bewegen is ook belangrijk om gezond te blijven.
Ook zijn er heel wat omstandigheden die het moeilijk kunnen maken om een gezonde leefstijl op te bouwen of vast te houden. Zo bepaalt onze eetstijl mee ons eetgedrag: Sommige personen voelen zich vaak angstig of verdrietig en zoeken troost in eten. Anderen voelen meer verleiding door lekkere smaken en geuren die op ons afgestuurd worden, zoals in de winkel, via reclame, op feestjes, …
Soms proberen mensen krampachtig op hun voeding te letten, en krijgen net daardoor verstoord eetgedrag en een hoger gewicht.
Meer en meer wijst men ook op het belang van de context waarin we leven: sommige personen leven in gezinnen waar dringende bezorgdheden de overhand halen op doelen rond leefstijl, bijvoorbeeld in gezinnen waar er veel stress is, door persoonlijke of economische omstandigheden. Ook onze fysieke leefomgeving kan het makkelijker maken om gezond te leven of net moeilijker. Woon je bijvoorbeeld in een groene omgeving waar je naar hartelust kan wandelen en veilig kan fietsen, of in een drukke stad?
Kunnen personen met een goed zelfbeeld ook vatbaar zijn voor eetstoornissen?
Een positief zelfbeeld is een beschermende factor voor het ontwikkelen van een eetstoornis. Dit betekent dat een positief zelfbeeld de invloed van risicofactoren kan verminderen.
Maar net zoals er niet één oorzaak is, is er ook niet één grote beschermende factor die iedereen kan beschermen. Andere beschermende factoren zijn onder andere mediaweerbaarheid en goede sociale relaties.
Meer info
Risico- en beschermende factoren bij eetstoornissen
Zijn crashdiëten slecht?
Er is een algemene regel: crashdiëten werken niet! Integendeel, je wordt er op lange termijn net zwaarder door. Dat hebben verschillende onderzoekers al uitgebreid aangetoond. Hoe komt dit? Met een crashdieet ga je veel minder energie opnemen dan je nodig hebt. Je valt hier in het begin door af, maar je lichaam wil je beschermen tegen te veel gewichtsverlies. De beschermingsreactie bestaat eruit dat je lichaam minder gaat verbruiken. Als je dan na je crashdieet (gelukkig) terug normaal begint te eten, staat je lichaam nog steeds in ‘spaarstand’, en je slaat calorieën nu veel sneller op in vet. Resultaat: je komt bij in plaats van af te vallen.
Vraag jezelf ook eens af waarom je zo’n dieet wil volgen. Is het om te beantwoorden aan een schoonheidsideaal? Om meer te lijken op de modellen in de blaadjes? De meeste vrouwen zijn zwaarder dan deze modellen, en de foto’s zijn bewerkt om er ‘beter’ uit te zien. Vergelijk je niet met deze voorbeelden. Mensen bestaan in alle maten en kleuren, en deze diversiteit maakt de wereld mooier.
Meer info
Risico’s van lijnen
Hoe val je op een gezonde manier af?
Kamp je met overgewicht, en wil je hier graag iets aan doen? Doe dit dan op een gezonde manier. Eet op regelmatige tijdstippen, ontbijt, eet veel groenten en fruit, drink water als dorstlesser, varieer in wat je eet. Wees matig met snoep, chips en frisdrank, maar schrap ze ook niet uit je menu. Dan krijg je er alleen maar méér zin in. Let ook op je beweging. Je hoeft daarvoor niet elke dag naar een sportclub te gaan. Maak eens een wandeling, neem vaker de fiets als je iemand een bezoekje brengt, help wat in het huishouden, zit niet te lang achter de televisie of de computer.
Tips rond gezonde voeding en beweging vind je op de website van het Vlaams Instituut Gezond Leven (www.gezondleven.be).
Wil je hulp van iemand die je kan begeleiden in gezond afvallen? Praat er eens over met je huisarts. Die kan je advies geven of je in contact brengen met een hulpverlener. Ook Eetexpert kan hulpverleners in je buurt zoeken.
Meer info
Infopagina Gezonde leefstijl
Infofiche Gezonde leefstijl ALLES
Infofiche Gezonde leefstijl ALLES – Afwisselend eten
Is perfectionisme de oorzaak van eetstoornissen?
Personen die perfectionistisch zijn, kunnen kwetsbaarder zijn om een eetstoornis te ontwikkelen. Toch zit deze link complex in elkaar. Je kan een vrij gezonde vorm en dosis perfectionisme hebben, maar ook een ongezonde vorm van perfectionisme.
Maar wat is perfectionisme, en wanneer wordt het schadelijk? Iemand die perfectionistisch is, stelt hoge doelen voor zichzelf. Op zich is dit geen slechte eigenschap. Want duidelijke doelen opstellen voor jezelf kan motiverend werken.
Maar wanneer je zelfbeeld afhankelijk is van je succes, kan je in de problemen komen. Dan ga je jezelf kritisch beoordelen als je je doel niet bereikt. Of zelfs wanneer je dat doel niet ‘perfect’ hebt bereikt. Zo kan je angst krijgen om fouten te maken en constant twijfelen of je wel genoeg doet om je hoge doelen te bereiken.
We spreken van positief perfectionisme wanneer het gericht is op het bereiken van doelen en daarvoor beloond te worden. Dit gedrag is gemotiveerd door prestatiegerichtheid.
En we spreken van negatief perfectionisme als het bedoeld is om verwachte negatieve situaties te vermijden. Dit is gedrag vanuit faalangst en angst om negatief beoordeeld te worden.
In het onderzoek is nog te weinig onderscheid gemaakt tussen deze vormen van perfectionisme en hun mogelijk verband met de ontwikkeling van eetstoornissen.
Meer info
Risico- en beschermende factoren bij eetstoornissen