Cijfers

Verdiepende thema’s: Coronacrisis en gewichtsproblemen

Heart Icon pagina opslaan in profiel
Print Icon pagina printen

Inhoud van deze pagina

    Cijfers: coronacrisis en gewichtsproblemen

    Wat is de impact van de coronacrisis op ons gewicht? En wat zijn hiervoor mogelijke verklaringen? We zetten de bevindingen op een rijtje.

    Is het aantal personen met obesitas en ondergewicht toegenomen ten gevolge van de coronacrisis?

    Sciensano, het wetenschappelijk instituut dat de volksgezondheid in België opvolgt, monitorde de voorbije maanden de impact van de COVID19-pandemie aan de hand van verschillende gezondheidsenquêtes. Ook gewicht en (determinanten van) eet- en beweeggedrag werden opgenomen. Het gaat in deze en andere online enquêtes doorgaans over de volwassen bevolking.

    Overgewicht

    Wanneer we de cijfers rond overgewicht onder de loep nemen, zien we dat de gemiddelde BMI gestegen is van 25.5 in 2018 naar 26.0 in april 2020 en naar 26.2 in maart 2021. Door verschuivingen in gewichtscategorie, nam het percentage volwassenen met een normaal gewicht af, en nam het percentage met obesitas toe sinds de nationale gezondheidsenquête van 2018, van 15.9% naar 19.0% (april 2020) tot 20% (maart 2021) van de volwassenen. De stijging tussen 2018 en (april) 2020 is significant, maar deze tussen (april) 2020 en (maart) 2021 niet. Sciensano voegt wel toe dat deze stijging mogelijk deels te wijten is aan een verschil in afnameprocedure tussen de nationale gezondheidsenquête van 2018, waarbij gerapporteerd werd aan een enquêteur en sociale wenselijkheid een sterkere rol kan spelen (overschatting van lengte en onderschatting van gewicht) tegenover de covid-enquêtes, die via een anonieme online enquête verlopen, en waarbij de zelfrapportage mogelijk correcter is (hoewel antropometrische metingen in het algemeen correcter zijn dan zelfrapportage, zie een recente review van Maukonen et al., 2018; en Lassale et al., (2013) vond een vergelijkbare bias tussen online (anonieme) zelfrapportage en face-to-face zelfrapportage in een Franse studie onder de algemene bevolking). Anderzijds wordt door Sciensano wel aangenomen dat veranderingen in levensstijl ook een rol spelen. Verder valt op dat in 2021 42% van de volwassenen gewichtstoename rapporteert in het afgelopen jaar; in april 2020 rapporteerde 26% gewichtstoename in de voorbije maanden.

    Waargenomen impact

    Er werd ook expliciet gepeild naar de waargenomen impact van de coronacrisis op verschillende levensdomeinen. Hieruit blijkt dat de groep die een negatieve impact ervaart op lichaamsbeweging, voedingsgewoonten of lichaamsgewicht groter is dan de groep die een positieve invloed ervaart voor elk van deze domeinen. Bovendien hebben personen die een negatieve impact ervaren op deze (en andere) levensdomeinen, een hogere kans op psychische problemen. Uit de zesde enquête blijkt dat de waargenomen negatieve impact van de coronacrisis op alle levensdomeinen, ook ‘lichaamsbeweging, voedingsgewoonten en lichaamsgewicht’, verder is toegenomen. Let wel: een negatieve impact kan voor de ene persoon een toename betekenen op deze zaken en voor andere personen een afname.

    Naast de rapporten van Sciensano verschenen ook wetenschappelijke artikels rond de resultaten van de corona-enquêtes, in België en in andere landen. Drieskens et al. (2021) geeft aan dat gewichtstoename gerapporteerd werd door 9.9% van de personen met ondergewicht, 23.4% van de personen met een normaal gewicht, 31.4% van de personen met overgewicht en 38.7% van de personen met obesitas. Een hogere gewichtsstatus lijkt dus gepaard te gaan met een hoger risico op gewichtstoename. Ook een studie in het VK rapporteert dat personen met obesitas een hoger risico lopen om in gewicht toe te nemen, en bijvoorbeeld tijdens de lockdown (in het VK) meer barrières ervoeren om hun gewicht onder controle te houden (zoals barrières om gezond te eten en voldoende te bewegen, verminderde motivatie en minder sociale steun) (Robinson et al., 2021). Wellicht worden een aantal risicofactoren voor overgewicht (inclusief structurele factoren zoals lage SES) versterkt tijdens de coronacrisis.

    Wanneer we andere studies bekijken, vinden we volgende aanvullende cijfers:

    • Ipsos Global Advisor voerde van 23 oktober tot 6 november 2020 een wereldwijde online enquête uit bij 22.008 volwassenen (16-74j) in 30 landen (Bailey, Purcell, Calvar, & Baverstock, 2021). Hierbij gaf 29% van de Belgen aan te zijn bijgekomen sinds het begin van de corona-pandemie (het gemiddelde van alle landen samen was 31%; België staat hiermee op de 12de plaats (van de 30)). De gewichtstoename bij de groep die was bijgekomen, bedroeg gemiddeld 6.3kg (het gemiddelde van alle landen samen was 6.1kg). Ook opvallend is dat 44% van de Belgen in deze studie aangaf gewicht te proberen verliezen (het gemiddelde van alle landen samen was 45%).
    • Ook verschillende Belgische universiteiten, op initiatief van Universiteit Antwerpen, voerden grootschalige coronabevragingen uit. Uit de bevraging van 12 januari 2021 (bijna 20 000 deelnemers) bleek dat 22% van de respondenten aangaven het afgelopen jaar meer dan 2kg te zijn bijgekomen (UAntwerpen, 2021).

    Gewichtsverlies

    Een belangrijke kanttekening bij deze cijfers is dat er ook een grote groep personen is die gewichtsverlies rapporteerde sinds de start van de coronacrisis. In de covid-gezondheidsenquête van april 2020 rapporteerde 12.7% van de volwassenen te zijn afgevallen, in maart 2021 is dit 16%. Ook de prevalentie van ondergewicht nam trouwens toe, van 3% in 2018 naar 4% in 2021. In de Ipsos-bevraging rapporteerde 19% van de Belgische deelnemers gewichtsverlies sinds de start van de coronapandemie (het gemiddelde over de deelnemende landen heen was 20%) (Bailey et al., 2021). En in de corona-enquête van de UAntwerpen (2021) rapporteerde 15% dat ze meer dan 2kg gewicht waren verloren in het afgelopen (corona)jaar.

    Gewichtsverandering bij overgewicht

    Gewichtsverlies kan zich uiteraard ook voordoen bij personen met overgewicht. Zo rapporteert de UA dat personen met obesitas het vaakst van gewicht veranderd waren: 20,6% van hen is het afgelopen jaar meer dan 5 kilo afgevallen, terwijl 10,9% van deze deelnemers 5 kilo of meer is bijgekomen. Wijzigingen in gewichtsstatus op bevolkingsniveau (percentage dat zich in een bepaalde categorie bevindt) kunnen dus beperkter zijn dan het percentage personen dat een gewichtsverandering heeft doorgemaakthet voorbije jaar (bijvoorbeeld sommige mensen die obesitas hadden kunnen nu een gewichtsstatus ‘overgewicht’ hebben en omgekeerd; en dit geldt ook voor de andere categorieën).

    Welke factoren kunnen de gewichtsstijging of het stijgend aantal personen met obesitas verklaren?

    Beweging

    Ten eerste kunnen veranderingen in leefstijl, o.a. door de lockdownmaatregelen een rol spelen. Uit de corona-enquêtes van Sciensano leren we bijvoorbeeld dat ongeveer de helft van de deelnemers veranderingen merkte in beweeggedrag tijdens de eerste lockdown (sommigen bewogen meer, vooral jongeren, anderen minder, vooral wie alleen woont). Er was ook een verdubbeling in het percentage personen dat meer dan 8u per dag zit (sedentair gedrag), en dit was vooral het geval bij volwassenen die hun werk konden verderzetten via telewerk. Uit de zesde enquête blijkt dat sedentair gedrag gedaald is sinds april 2020, maar nog steeds veel hoger is dan in 2018.

    Voeding

    De resultaten rond eetgedrag zijn niet zo eenduidig. Enerzijds zien we dat de dagelijkse consumptie van groenten en fruit gedaald is in vergelijking met de gezondheidsenquête van 2018, en dat de dagelijkse consumptie van zoete en zoute snacks stabiel bleef. Dit gaat dus over de frequentie van consumptie. Anderzijds rapporteerden deelnemers over veranderingen in de hoeveelheid die ze aten van verschillende voedingsmiddelen tijdens de COVID-maatregelen. De meeste deelnemers (4 op 5) merkten geen veranderingen in de hoeveelheid groenten en fruit die ze aten. Ongeveer 1 op 3 gaf daarnaast aan grotere hoeveelheden zoete en zoute tussendoortjes te eten. In maart 2021 bleek de consumptie van groenten en fruit nog steeds in dalende lijn, maar werden wel minder zoete en zoute snacks en frisdranken geconsumeerd in vergelijking met april 2020 (en in vergelijking met 2018). Drieskens et al. (2021) rapporteren in een publicatie gebaseerd op de tweede corona-enquête dat gewichtstoename gerelateerd was aan o.m. toename in de consumptie van zoet en zoute snacks en afname in beweging. Ook toename in alcoholgebruik wordt gelinkt aan gewichtstoename.

    Niet onbelangrijk zijn ook de cijfers rond voedselonzekerheid (al dan niet gerelateerd aan financiële onzekerheid): bij 1/10 was er angst niet voldoende voedsel te kunnen kopen, bij 1/20 was dit ook daadwerkelijk het geval, en 1/10 kon het zich niet veroorloven om gezond en evenwichtig te eten tijdens de COVID-19-crisis. In december 2020 (vijfde enquête) namen deze cijfers toe, en gaf 12% van de Belgen aan het zich niet te kunnen veroorloven om gezond en evenwichtig te eten.

    Uitgaven gezondsheidszorg

    Los van de impact van de coronacrisis op leefstijl en gewicht, is het ook belangrijk om mee te nemen dat 19% van de bevolking in Vlaanderen (30% van de Belgen) de uitgaven voor gezondheidszorg moeilijk tot zeer moeilijk om dragen vond, waardoor bij 14% van de Vlamingen (15% van de Belgen) belangrijke gezondheidszorg wordt uitgesteld (inclusief medische zorgen en voorgeschreven geneesmiddelen). Dit bleek uit de vijfde enquête. Dit percentage ligt hoger dan voor de coronacrisis: in 2018 had 15% van de Belgen het moeilijk met deze uitgaven (dus een verdubbeling in 2020) en stelde 9% deze zorg ook daadwerkelijk uit (dus een stijging met 66% in 2020). Hierdoor kunnen gezondheidsproblemen, inclusief gewichtsgerelateerde comorbiditeiten, achteruitgaan, en dit bij een grotere groep personen.

    Psychisch welzijn

    Het psychische welzijn kan ook een impact hebben op leefstijl en gewicht (en vice versa). In verschillende corona-enquêtes worden hogere angst- en depressieklachten en slaapproblemen gerapporteerd in vergelijking met de periode voor corona. In december 2020 zijn deze terug op het niveau van de eerste lockdown, en zijn deze dus terug toegenomen in vergelijking met tussenliggende enquêtes. Dit hoog niveau van eind 2020 hield aan: in maart 2021, een jaar na het begin van de coronacrisis, kampt nog steeds een vijfde van de volwassen bevolking met angstklachten (21%) en depressieklachten (21%); 15% kampt met beide. Ter vergelijking: in 2018, voor corona, was de prevalentie respectievelijk 11% en 9.5%.  We zien ook dat sociale steun, een belangrijke beschermende factor voor psychische problemen, achteruitging, met in de vijfde enquête (december 2020) 40% van de Belgische bevolking die een zwakke sociale ondersteuning rapporteerde, het hoogste cijfer van alle corona-enquêtes, en dit daalt slechts licht in maart 2021 tot 37%; in 2018, vóór corona, was dit 16%. Psychische klachten en gebrek aan sociale steun kunnen bijdragen aan emotioneel eten, en slaapproblemen kunnen de regulatie van honger en verzadiging verstoren en zo ook ons eetgedrag beïnvloeden. Verder kan ook (toegenomen) gebruik van slaap-en kalmeermiddelen, die onder meer bleken uit de vijfde enquête, een rol spelen bij een subgroep. Sommige medicatie kunnen een impact hebben op het gewicht (Savas et al., 2019).

    Verder draagt stress bij tot verhoogde cortisolproductie. Chronische overproductie van cortisol werkt vetophoping ter hoogte van de buik in de hand werkt. Bovendien verhoogt cortisol de eetlust en de zin in hoogcalorische voeding.  Onderzoek van Michels (2021) op de data van de gezondheidsenquête toonde aan dat stress een impact heeft op overgewicht via verstoord eetgedrag (controleverlies over eten) en vermindering in fysieke activiteit.

    Ongezonde manieren om af te vallen

    Verder moeten we ook in rekening brengen dat een grote groep personen probeert gewicht te verliezen: volgens de Ipsos-bevraging gaf 44% van de Belgen in deze studie aan gewicht te proberen verliezen (het gemiddelde van alle landen samen was 45%). Bij 21% van hen, gaat het over een reactie op gewichtstoename tijdens de coronaperiode (Bailey et al., 2021). Als personen op een ongezonde, extreme manier proberen afvallen, kan dit net gewichtstoename veroorzaken: het metabolisme vertraagt (met een jojo-effect tot gevolg), honger en het gevoel van deprivatie kunnen eetbuien uitlokken, en hormonen die onze eetlust reguleren, geraken verstoord. Daarom ook is het zo belangrijk om doordacht te communiceren over gewicht, ook in tijden van corona (zie ook het opiniestuk van Eetexpert hierrond). Uit de Ipsos-studie blijkt dat 58% van de Belgen die gewicht proberen te verliezen, dit doen door gezonder te eten – waarbij expliciet werd toegevoegd dat het niet ging over een dieet – terwijl ‘slechts’ 29% zijn voedselinname vermindert (Bailey et al., 2021). Dit zijn natuurlijk maar beperkte indicatoren van gezonde leefstijl versus strenge lijnpogingen, en ze zijn waarschijnlijk niet één-op-één te koppelen (verminderde voedselinname betekent bijvoorbeeld niet per se dat er op een gevaarlijke manier wordt gelijnd, noch garandeert zelfrapportage over gezondere voeding dat er geen verstoord eetgedrag kan zijn). We weten ook niet hoeveel personen professionele hulp inschakelen in kader van overgewicht.

    Verstoorde toegang tot hulpverlening

    Uit de rapporten van Sciensano weten we dat een groep personen gezondheidszorg heeft uitgesteld omwille van financiële redenen. Dit kan uiteraard ook een impact gehad hebben op het inschakelen van professionele hulp voor overgewicht. De toegang tot hulpverlening in het algemeen is ook enige tijd verstoord geweest, hoewel er ook door heel wat hulpverleners een omschakeling gebeurde naar online werk. Uit het eerste rapport van Sciensano, aan het begin van de lockdown dus, bleek bijvoorbeeld dat ongeveer 25% van de afspraken bij de huisarts werden afgezegd of uitgesteld vanuit de hulpverlening, en ongeveer 60% van de afspraken bij een psycholoog of psychiater. Dit evolueerde gelukkig gunstig doorheen de coronaperiode: in december 2020 (vijfde enquête) ging het merendeel van de zorg door zoals gepland; bij de huisarts werd bijvoorbeeld slechts 4% van de geplande afspraken geannuleerd of uitgesteld en bij de psycholoog of psychiater minder dan 20%. Diëtistische zorg werd niet apart opgenomen in het rapport. Niettemin bestaat er nog steeds uitgestelde zorg en kan online hulp voor sommige (groepen) personen minder toegankelijk zijn. We kunnen redelijkerwijze aannemen dat dit ook geldt voor de hulpverlening rond overgewicht.

    Socio-economisch

    Verschillende van de factoren die de relatie tussen de coronacrisis en gewichtstoename beïnvloeden, hebben ook een socio-economische component. Zo zien we dat personen met een lager opleidingsniveau, personen zonder betaald werk, en alleenstaanden (met of zonder kinderen) het minder goed doen op verschillende factoren. De oplossingen moeten dan ook gezocht worden in een mix van maatregelen die niet alleen gericht zijn op de leefstijl van de bevolking, maar ook op het verminderen van sociaal-economische barrières om gezond te leven en gebruik te maken van gezondheidszorg, en op het ondersteunen van psychosociaal welzijn. En hierbij uiteraard niet te vergeten: doordachte, niet-stigmatiserende communicatie rond gewicht.

    Referenties

    Eerste COVID-19 gezondheidsenquête: eerste resultaten. Brussel, België; Depotnummer: D/2020/14.440.49. Beschikbaar op: https://doi.org/10.25608/f0tt-py28​​

    Tweede COVID-19 gezondheidsenquête: eerste resultaten. Brussel, België; Depotnummer: D/2020/14.440.51. Beschikbaar op: https://doi.org/10.25608/kd4x-0m92​​​

    Derde COVID-19 gezondheidsenquête: eerste resultaten. Brussel, België; Depotnummer: D/2020/14.440.53. Beschikbaar op: https://doi.org/10.25608/5zdx-td23​​​

    Vierde COVID-19 gezondheidsenquête: eerste resultaten. Brussel, België; Depotnummer: D/2020/14.440.79. Beschikbaar op: https://doi.org/10.25608/zzj1-y760

    Vijfde COVID-19 gezondheidsenquête: eerste resultaten. Brussel, België; Depotnummer: D/2020/14.440.79. Beschikbaar op: https://doi.org/10.25608/69j2-hf10​

    Zesde COVID-19 gezondheidsenquête: eerste resultaten. Brussel, België; Depotnummer: D/2020/14.440.29. Beschikbaar op: https://doi.org/10.25608/r4f5-1365

    Bailey, P., Purcell, S., Calvar, J., & Baverstock, A. (2021). The implications of COVID-19 on our diet & health. Ipsos. Geraadpleegd via https://www.ipsos.com/en/covid-diet-and-health

    Drieskens, S., Berger, N., Vandevijvere, S., Gisle, L., Braekman, E., Charafeddine, R., De Ridder, K., & Demarest, S. (2021). Short-term impact of the COVID-19 confinement measures on health behaviours and weight gain among adults in Belgium. Archives of Public Health, 79: 22. https://doi.org/10.1186/s13690-021-00542-2​​

    Lassale, C., Péneau, S., Touvier, M., Julia, C., Galan, P., Hercberg, S., & Kesse-Guyot, E. (2013). Validity of web-based self-reported weight and height: results of the Nutrinet-Santé study. Journal of medical Internet research, 15(8), e152. https://doi.org/10.2196/jmir.2575

    Maukonen, M., Männistö, S., & Tolonen, H. (2018). A comparison of measured versus self-reported anthropometrics for assessing obesity in adults: a literature review. Scandinavian Journal of Public Health, 46(5), 565–579. https://doi.org/10.1177/1403494818761971

    Michels, N. (2021). Poor Mental Health Is Related to Excess Weight via Lifestyle: A Cross-Sectional Gender- and Age-Dependent Mediation Analysis. Nutrients, 13(2), 406. http://dx.doi.org/10.3390/nu13020406

    Robinson, E., Boyland, E., Chisholm, A., Harrold, J., Maloney, N. G., Marty, L., Mead, B. R., Noonan, R., & Hardman, C. A. (2021). Obesity, eating behavior and physical activity during COVID-19 lockdown: A study of UK adults. Appetite, 156, 104853. https://doi.org/10.1016/j.appet.2020.104853

    Savas, M., Wester, V. L., Visser, J. A., Kleinendorst, L., van der Zwaag, B., van Haelst, M. M.,  van den Akker, E. L. T., van Rossum, E. F. C. (2019). Extensive phenotyping for potential weight-inducing factors in an outpatient population with obesity. Obesity Facts, 12, 369-384.

    Universiteit Antwerpen (2021). Resultaten enquête 28: Eén op vijf sleurt meer dan twee extra coronakilo’s mee. UAntwerpen. Geraadpleegd via https://www.uantwerpen.be/nl/projecten/coronastudie/resultaten/resultaten-enquete-28/.

    Meer info

    Tools en fiches

    • Rond (de)stigmatiseren:
      • Communiceren rond overgewicht in coronatijd – handvatten voor iedereen
      • Eetexpert ontwikkelde verschillende handvatten voor hulpverleners voor doordacht benaderen van overgewicht, bijvoorbeeld:
        • een fiche met tips om stigmatisering te vermijden in communicatie
        • een fiche en e-learning rond motiverende gespreksvoering (technieken uit motiverende gespreksvoering helpen om destigmatiserend te communiceren)
        • een korte webinar rond hoe je gewicht kan bespreken in de hulpverlening
    • Rond preventie van overgewicht:
      • Eetexpert maakte preventiemateriaal voor lokale besturen: het preventieproject ‘gezond gewicht in jouw gemeente’ sluit hierbij aan, en deze fiche
      • In sensibilisering is het is belangrijk dat alle settings rond een persoon dezelfde gezondheidsboodschappen geven. In dit kader maakte Eetexpert ook andere settinggerichte fiches om Health In All Policies te ondersteunen: