Stappenplan overgewicht en obesitas bij kinderen en jongeren – huisarts

INNOVATE kader voor de eerstelijn

Welke stappen doorloop je in de eerste lijn bij de aanpak van overgewicht of obesitas bij kinderen?

Op basis van de recente richtlijnen maakte Eetexpert een compacte kapstok aan de hand van het acroniem INNOVATE. Bij de verschillende stappen worden concrete praktijkfiches voorzien:

• Invoegen
• Niet stigmatiseren
• Negotiëren
• Onderzoeken
• Verduidelijken
• Actie bepalen
• Timen en plannen
• Evalueren en bijsturen

Hieronder volgt een samenvatting van dit stappenplan binnen het INNOVATE-kader.

Invoegen

Zorg er bij de aanmelding voor dat je het kind op een warme en open manier onthaalt. Onthaal het kind als persoon in volle groei. Voeg in bij de beleving van het kind of de jongere (en de ouder): Verwelkom het kind/ouder bij zijn (voor)naam, maak contact met waar het kind mee bezig is, probeer in te zoomen op de groei op vele terreinen: hoe gaat het groeiproces op  fysiek, psychologisch, en sociaal vlak? Versterk wat goed gaat in verband met de verschillende aspecten van het groeiproces. 

Aanmeldingsklachten kunnen heel divers zijn, en hebben mogelijks niets met overgewicht te maken. Neem deze klachten serieus en doe deze niet af als een kwaaltje dat zal overgaan als het kind gewicht verliest. 

Niet stigmatiseren

Het maatschappelijk beeld over overgewicht en obesitas heeft een sterke invloed op de gezondheid en het welzijn van ons allemaal. Zorgfiguren (ouders, leerkrachten,…) en hulpverleners hebben vaak zelf een (voor)oordeel over zwaardere mensen: er wordt bijvoorbeeld vanuit gegaan dat iemand met overgewicht per definitie een ongezonde leefstijl heeft, niet gemotiveerd is tot een gezonde leefstijl, en zelf de volle verantwoordelijkheid dragen voor het overgewicht. Dergelijke stigma’s rond gewicht zijn niet alleen niet correct,  ze hebben ook een enorme impact op de fysieke en psychosociale gezondheid van mensen met overgewicht, en vormen een barrière voor de behandeling. Stigmatisering zorgt ervoor dat velen van ons zich heel snel ‘te dik’ voelen, en dat kinderen, jongeren en volwassenen met overgewicht en obesitas zich schamen en van het ene dieet naar het andere springen. Zo ontstaat een vicieuze cirkel, want dit lijngedrag brengt hen net verder van een gezond gewicht. Dit willen we niet stimuleren, en al zeker niet bij kinderen.

Kies dus voor een neutrale en niet stigmatiserende taal en bejegening. Bewustwording van je eigen houding en gedrag hierrond helpt om in te gaan tegen de onrechtvaardige vooroordelen. Verder zijn er ook een aantal gespreksmatige zaken waarop je kan letten om niet te stigmatiseren.

Negotiëren

Wanneer een kind/ouders zich bij jou aanmelden, verken dan samen met hen hun hulpvraag. Bepaal een gezamenlijke agenda: “Waar willen we het vandaag over hebben?”. Vertrek van hoe opgroeien gaat: Focus eerst rond het functioneren in het algemeen, en kom dan bij deelthema’s: “Zijn er ook vragen rond voeding of eetgedrag?” 

Bij het werken met kinderen en jongeren botsen we vaak op de vraag ‘hoe motiveren we deze jongere om gedrag of gewoontes te veranderen?’ Maar eigenlijk gaat het er vaak om eerst te verkennen waarvoor iemand reeds gemotiveerd is, om vervolgens motivatieversterkend in te voegen.

Onderzoeken

Vraag goedkeuring om het kind te meten en te wegen. Wees alert voor een negatieve lichaamsbeleving tijdens het wegen, zelfstigmatisering, en de reacties van de ouders of anderen uit de omgeving. 

Interpreteer de gewichtsevolutie via de groeicurven of de gewichtsindex (beschikbaar via de Richtlijn Gewicht van de VWVJ), afhankelijk van de leeftijd van het kind. Vraag of er lichamelijke klachten zijn. Voor een klinisch onderzoek uit en bepaal welke technische onderzoeken nodig zijn. Deze fiche kan een hulpmiddel zijn in het onderzoek. 

Bevraag Leefstijl: Gezond leven = A.L.L.E.S.

Screen op verstoord eetgedrag en ga na of er andere psychosociale problemen zijn.

Verduidelijken

Je kan als arts nuttige psycho-educatie geven. Vraag of jij het gezin kan helpen: Kennen ze de nieuwe inzichten in verband met overgewicht al?

• Kennen ze het verschil tussen gezond gewicht en normaal gewicht? Fiche gezond gewicht
• Zijn ze op de hoogte van de negatieve impact van lijngedrag? Fiche mythe lijnen
• Willen ze meer weten over hoe eetgedrag zich ontwikkelt? Onder andere smaak, voorkeur, portiegrootte, … zie fiche groeiwijzer
• Willen ze meer weten over de bouwstenen van een gezonde leefstijl? Fiche Een gezond leefstijl is ALLES
  • Willen ze meer weten over wat goede vaardigheden zijn in verband met eetgedrag? Fiche afwisselend eten, Fiche afwisselend eten voor ouders van peuters en kleuters en voor ouders van pubers
  • Willen ze meer weten over leuk bewegen met het gezin? Fiche leuk bewegen
  • Willen ze weten hoe ze een positief lichaamsbeeld kunnen ondersteunen bij hun kind? Fiche lief zijn voor je lichaam, fiche lichaamsbeeld voor ouders van pubers
  • Willen ze meer weten over omgaan met emoties? Fiche emotieregulatie, fiche emotieregulatie voor ouders van pubers
  • Willen ze meer weten over gezonde slaap? Fiche slaap

Actie bepalen

Ga na of er doorverwijzing nodig is voor verder onderzoek, binnen medisch-specialistische zorg of vanuit andere disciplines. Bepaal de ernst van obesitas o.b.v. de EOSS-P, ga na of er (mogelijk) een eetstoornis is, en bepaal het overeenkomstige zorgniveau.

Figuur 2. Stepped-care zorgtraject rond kinderen en jongeren met obesitas in België

Obesitas:

• Ambulante basiszorg
  • Obesitas met EOSS-P 0/1
  • Overweeg samenwerking met andere (gesubsidieerde) hulpverleners uit de eerstelijn.
    • Bekijk de opties binnen gesubsidieerde eerstelijnszorg: ELP-conventie, diëtist, kinesitherapeut
• Gespecialiseerde zorg
  • Obesitas met EOSS-P 2/3
  • Schakel een PMOC in. Overweeg bij comorbide eetstoornis eventueel de conventie eetstoornissen.
• Twijfel? Vraag advies aan een PMOC.

Overgewicht:

• Eerstelijnszorg
  • Overgewicht met beginnende eetproblemen of lichte psychische klachten:psychische ondersteuning binnenELP-conventie functie 1 of 2, en/of diëtist, en/of kinesitherapeut
• Gespecialiseerde zorg
  • Comorbide eetstoornis (AN, BN, BED) én 10 t.e.m. 23j: zorg binnen conventie eetstoornissen
  • Andere comorbide psychische stoornis (bv. angst, depressie):
    • Psychische zorg binnen ELP-conventie (functie 3), en/of diëtist, en/of kinesitherapeut

Timen en plannen

Ambulante basiszorg

• Monitor afwijkende resultaten en gewichtsevolutie
• Formuleer gezamenlijke doelen
  • Sluit aan bij de motivatiefase van de patiënt en werk volgens de principes van motiverende gespreksvoering
• Geef leefstijladvies en psycho-educatie
• Werk eventueel samen met een diëtist, klinisch psycholoog/orthopedagoog (verstoord eetgedrag!), kinesitherapeut, praktijkverpleegkundige
  • Leid toe naar het gesubsidieerd zorgaanbod en zorg voor de nodige verwijsbrieven
  • Hulpverleners vind je via:
    • De verwijstool van Eetexpert (hulpverleners die werken rond overgewicht en/of eetstoornissen bij kinderen en jongeren)
  • • De website www.spreekerover.be (klinisch psychologen en orthopedagogen)
  • • De netwerken kinderen en jongeren (psychologen en diëtisten die geconventioneerd zijn rond eetstoornissen)
  • • De website KinéCoach (kinesitherapeuten met expertise in overgewicht bij kinderen)
    • De website Vind een diëtist van de VBVD

Gespecialiseerde zorg 

• Verwijsnaar een PMOC
• OF initieer een zorgtraject binnen de conventie eetstoornissen

Hoe een zorgtraject starten?

• Bij EOSS 0 en 1 start je het zorgtraject in de eerstelijn op na diagnostiek en verwijsbrief door de huisarts.
• Bij EOSS 2 of 3 wordt het zorgtraject geïnitieerd nadat:
  • Een zorgtrajectcontract ondertekend is door (1) patiënt, (2) huisarts en/of kinderarts uit eerste lijn en (3) verantwoordelijk kinderarts van het PMOC
  • Een aanvraag voor terugbetaling van het multidisciplinair zorgtraject ingevuld door (1) ouder of voogd van de patiënt en (2) verantwoordelijke kinderarts van het PMOC

Evalueren en bijsturen

Evalueren: De gewichtsevolutie en gezondheidsparameters worden opgevolgd. Leefstijlaanpassing is belangrijker dan gewichtsverandering. Evalueer vooruitgang op vlak van eet- en beweeggedrag met aandacht voor eetcompetenties, positief lichaamsbeeld, emotieregulatie en sociaal netwerk, en ruimere leefstijlfactoren zoals slaapgedrag.

Bijsturing bij onvoldoende resultaat: 

• Weerstand: Herbekijken motivatiecirkel (fiche motivatie)
• Te weinig impact: opschalen intensiteit/niveau zorg