Stappenplan overgewicht volwassenen – huisarts
Dit digitale stappenplan werd ontwikkeld ter ondersteuning van de huisarts bij de aanpak van overgewicht en obesitas.
Wat is overgewicht en welke eetproblemen zijn er bij deze groep?
- Men spreekt van overgewicht bij een BMI tussen 25 en 30, van obesitas bij een BMI vanaf 30.
- Screening bij overgewicht moet ook screenen op eetstoornissen gezien de belangrijke overlap.
Overgewicht
Men spreekt van overgewicht bij een BMI tussen 25 en 30, van obesitas bij een BMI vanaf 30. Obesitas wordt verder in verschillende subniveaus opgedeeld:
| BMI 30 – 35 | obesitas klasse 1 |
| BMI 35 – 40 | obesitas klasse 2 |
| BMI >= 40 | obesitas klasse 3 (morbide obesitas |
Afwijkingen van het normale gewicht kunnen een gevolg zijn van een verstoord eet- en beweegpatroon.
Een onevenwichtige balans tussen opname en verbruik van energie vormt de primaire oorzaak van overgewicht/obesitas. De overmaat aan energie wordt dan grotendeels omgezet in vetweefsel. Psychologische of sociale factoren maar ook genetische aanleg, kunnen aan de basis liggen van overmatige energie-opname. Uit onderzoeken bij tweelingen weet men dat er een erfelijke aanleg bestaat, maar dat eetgewoonten een ingrijpende rol spelen. Onze aanleg is verantwoordelijk voor de mate waarin we verdikken, maar onze eetgewoonten zijn verantwoordelijk voor het feit of we al dan niet dikker worden.
Overgewicht/obesitas alleen aan eetgewoonten toeschrijven zou echter een grove veralgemening zijn. Net zoals we niet alles kunnen uitleggen met een gebrek aan beweging. Men onderstreept het belang van heel wat tussenliggende factoren die tot overeten kunnen leiden. Er zijn de psychologische factoren, zoals een laag zelfbeeld en beperkte copingvaardigheden, naast het opvoedings- en leerproces op vlak van eten. Voor sommigen heeft voeding een bijzondere aantrekkingskracht: zij eten in reactie op zintuiglijke prikkels (extern eetgedrag). Anderen eten in emotionele situaties: als ze ongerust, bezorgd, geïrriteerd of gespannen zijn (emotioneel eetgedrag). Slaapdeprivatie, medicatie, hormonale stoornissen, genetische afwijkingen, refluxoesofagitis, motorische beperkingen,… kunnen stuk voor stuk een rol spelen bij gewichtstoename.
Eetproblemen met overgewicht
In de totale groep obese personen wordt geschat dat een derde een ernstig eetprobleem heeft (overeten, eetbuien). Er bestaat een belangrijke overlap tussen obesitas en eetstoornissen. Enerzijds maken personen met obesitas vaak gebruik van ongezonde methodes tot gewichtscontrole. Anderzijds ontwikkelen personen met een eetbuistoornis vroeger en ernstiger obesitas [10, 11, 15]. We bespreken daarom in dit hoofdstuk ook de verschillende eetstoornissen die aan bod kunnen komen bij overgewicht en obesitas.
In principe kan gesproken worden van een eetstoornis wanneer men in gedachten en gedrag voortdurend bezig is met wat men eet, met het eigen gewicht of lichamelijk voorkomen. Het afwijkend eetgedrag is wel het meest opvallende kenmerk (hoewel niet steeds observeerbaar), maar mag geen gevolg zijn van een lichamelijke aandoening of psychose.
De typische eetstoornissen bij volwassenen waarbij de wens om slank te zijn een belangrijke rol speelt, zijn anorexia nervosa, boulimia nervosa en de eetbuistoornis. DSM-5 beschrijft ook andere eetstoornissen, maar bij deze staan gewicht en lichaamsbeeld niet centraal. Als men niet voldoet aan alle diagnostische kenmerken van de beschreven eetstoornis is er sprake van een atypische of subklinische eetstoornis. Een persoon kan in de loop van de tijd evolueren van het ene naar een ander type eetstoornis, maar de basisproblematiek blijft dezelfde ook al veranderen de uiterlijke kenmerken. Eetstoornissen moeten dan ook als een samenhangend geheel worden beschouwd: we spreken daarom van een spectrum van eetstoornissen.
Tabel. Eetstoornissen
| Typische eetstoornissen | Atypische eetstoornissen |
| Anorexia nervosa Boulimia nervosa Eetbuistoornis | Varianten van typische eetstoornissen Eetprobleem gekoppeld aan somatische problemen Eetprobleem gekoppeld aan psychiatrische problemen |
Tabel. Overeenkomsten en verschillen tussen eetstoornissen
| Overeenkomsten | Negatief lichaamsbeeld Slankheidswens & lijngedrag Veel bezig met eten, gewicht of uiterlijk | ||
| Anorexia nervosa | Boulimia nervosa | Eetbuistoornis | |
| Verschillen | Ondergewicht Aanhoudend lijnen of braken/laxeren Eetbuien mogelijk | Normaal gewicht Periodes van lijnen, braken, laxeren Vooral eetbuien | Meestal overgewicht Weinig/geen lijnen, braken, laxeren Vooral eetbuien |
Boulimia nervosa 
De kern van boulimia nervosa zou men kunnen omschrijven als een compromis tussen een oncontroleerbare eetdrang en de overheersende wens om slank te blijven. Tijdens de eetbui worden grote hoeveelheden verorberd en hebben patiënten het gevoel dat ze de controle over hun eetgedrag kwijt zijn. Ze kunnen niet meer stoppen met eten. Meestal gaat het om voedsel (zoet en vet) dat ze zich buiten de eetbuien niet toestaan. Het aantal en de duur van een eetbui variëren sterk. Eetbuien kunnen plots opkomen maar ook van tevoren gepland zijn. Zo kan men gedurende de dag nauwelijks iets eten (een soort anorectische reactie) om zich ’s avonds over te geven aan een eetbui. Dit gebeurt bijna steeds als men alleen is; een eetbui is dus een verborgen probleem, dat men zo lang en goed mogelijk geheim wil houden.
Vele eetbuien treden op in reactie op emotionele situaties: neerslachtigheid, eenzaamheid, boosheid. Een eetbui kan ook ontstaan wanneer men het gevoel heeft ‘over de schreef’ te zijn gegaan, omdat men meer gegeten heeft dan men zichzelf had toegestaan. Men voelt zich dan ‘gefaald’ en daarop ‘laat men zich gaan’. Na de eetbui voelt men zich misselijk, onbehaaglijk en krijgt men schuldgevoelens. De angst in gewicht toe te nemen is sterk zodat de meesten zich zo snel mogelijk van het opgenomen voedsel willen ontdoen door te braken, laxeren, vasten, sporten, enz.; dit noemen we de compensatiereacties.
Net als de anorexiapatiënten zijn boulimiapatiënten geobsedeerd door voedsel, gewicht en lichaamsomvang. De meesten vertonen wel gewichtsschommelingen, maar binnen normale grenzen. Zakt het gewicht te sterk (beneden BMI 18) dan slaat de diagnose om in anorexia nervosa van het gemengde type; lukt het compensatiegedrag onvoldoende dan zal het gewicht juist stijgen en kan overgewicht ontstaan; in dat geval kan er een overlap bestaan met de eetbuistoornis.
Eetbuistoornis
Deze groep eetstoornissen (ook bekend als ‘binge eating disorder’) vertoont enige overlapping met boulimia nervosa. Zij hebben alle kenmerken van boulimia nervosa wat de eetbuien betreft, maar passen niet de gewichtscorrigerende compensatiereacties toe (of houden dit niet vol) zodat hun gewicht onvermijdelijk gaat stijgen. Deze patiënten zouden wel slanker willen zijn, maar hebben het opgegeven of houden hun lijnpogingen niet lang vol. De eetbuistoornis gaat dan ook vaak gepaard met overgewicht.
Atypische eetstoornissen
Eerst gaat het om eetstoornissen die niet helemaal passen in voorgaande categorie. Daarnaast kunnen eetstoornissen optreden in samenhang met somatische en psychiatrische problematiek
Varianten van typische eetstoornissen
Tot de atypische eetstoornissen behoren allerlei varianten die niet geheel voldoen aan de diagnostische kenmerken van boulimia nervosa of eetbuistoornis. Het klinische beeld hoeft echter niet minder ernstig te zijn. In een aantal gevallen kan het zich ontwikkelen tot het volledig beeld van de eetstoornis.
Gekoppeld aan somatische problemen
Allerlei lichamelijke aandoeningen kunnen samengaan met eetgestoord gedrag. Uiteraard is een goed medisch onderzoek steeds aangewezen, maar het feit dat er een somatische afwijking gevonden wordt betekent nog niet dat er geen psychische factoren kunnen meespelen en dat een eetstoornis verborgen kan zijn achter de lichamelijke aandoening. Belangrijk is te letten op de beleving van de persoon: in hoever minimaliseert of dramatiseert hij/zij de eetproblemen?
Gekoppeld aan psychiatrische problemen
Verstoord eetgedrag komt bij diverse psychiatrische problemen voor. Vaak wordt er te weinig aandacht aan geschonken omdat men het een bijkomstig probleem acht en slechts als een ‘secundair symptoom’ beschouwt. Toch kan het uit de hand lopen en tot een ‘echte’ eetstoornis ontwikkelen. Bovendien mag men niet vergeten dat heel wat eetstoornissen een comorbiditeit met andere psychiatrische stoornissen kunnen hebben. Bij de aanpak zal hiermee rekening gehouden moeten worden.
Enkele voorbeelden :
- In het kader van een psychose kunnen er eetproblemen optreden hetzij gekoppeld aan abnormale preoccupaties (bijv. gestoorde lichaamsbeleving), hetzij ten gevolge van wanen (bijv. overtuiging vergiftigd te worden).
- Misbruik van genotsmiddelen (alcohol, drugs) kan gepaard gaan met gestoorde voedselinname. Alcoholmisbruik kan tot voedingstekorten leiden maar kan ook een compensatie zijn van eetbuien: de eetdrang onderdrukken door drinken. Heel wat stimulerende drugs (amfetamines, ecxtasy, cocaine) kunnen de eetlust onderdrukken en zo gebruikt worden als middel tot gewichtscontrole.
- Bekend zijn de verstoorde eetlust bij stemmingsstoornissen. Meestal denkt men aan de verminderde eetlust bij depressie, die dan zelfs met aanzienlijke vermagering gepaard kan gaan. Maar ook teveel eten kan een symptoom van depressie zijn en bijdragen tot overgewicht.
- Bij angststoornissen kan zowel verminderde als vermeerderde voedselinname optreden. Het kan dan gaan om een spanningsverschijnsel, maar kan ook te maken hebben met bepaalde obsessies of vermijdingsgedrag (bijv. bang in gezelschap te eten).
- Nachtelijk eten kan voorkomen zonder dat er volledig ontwaken optreedt, waardoor men ’s morgens geen of weinig herinnering meer heeft aan het nachtelijk gebeuren; het gaat wellicht om een slaapstoornis van het type slaapwandelen.
- Ten slotte mag niet worden vergeten dat psychofarmaca een invloed kunnen hebben op eetlust en stofwisseling. De meer kalmerende middelen (tranquilizers) kunnen de eetlust vergroten, terwijl het omgekeerde kan voorkomen bij de meer stimulerende middelen (sommige antidepressiva, rilatine). Van antipsychotica is ook bekend dat ze de stofwisseling kunnen verstoren en sterke gewichtstoename kunnen veroorzaken.