Stappenplan basiskennis eetstoornissen en gewichtsproblemen
Dit stappenplan brengt verschillende basiselementen samen bij de preventie en aanpak van eetproblemen en gewichtsproblemen.
Risico- en beschermende factoren
Eet- en gewichtsproblemen ontstaan niet van vandaag op morgen. Er gaat een ontwikkelingstraject aan vooraf met beïnvloedende factoren die het ontstaan van het probleem in de hand werken (risicofactoren), of er net tegen beschermen (beschermende factoren) [1]. Kennis rond risico- en beschermende factoren kan de praktijk op verschillende manieren ondersteunen in gericht maatwerk.
Kennis voor preventiewerkers en zorgverleners
Aangezien de factoren die een rol spelen in het ontstaan van een eet- of gewichtsprobleem, vaak ook een rol spelen in de ernst of het voortbestaan, is de kennis informatief voor zowel preventiewerkers als behandelaars [2].
Preventiewerkers
Preventiewerkers kunnen ze als leidraad gebruiken om factoren te selecteren die voor een grote groep jongeren versterkend kunnen werken, om domeinen te selecteren die bevraagd kunnen worden in een screeningsgesprek, of om preventie op maat uit te werken bij jongeren die specifieke risicofactoren vertonen.
Zorgverleners
Zorgverleners kunnen deze kennis gebruiken om zicht te krijgen op factoren die het ontstaan en voortbestaan van een eet- of gewichtsprobleem bij hun patiënt hebben beïnvloed, om zo deze factoren mee te nemen in het uitwerken van zorg op maat.
Risicofactoren
De meest interessante risicofactoren zijn deze die we kunnen veranderen, omdat deze bruikbaar zijn voor interventies. Vanuit die visie analyseerden Pennesi en Wade [2] de bestaande modellen rond verstoord eetgedrag, om de modellen te identificeren die geleid hebben tot effectieve interventies. Ze destilleerden hierbij vijf kernfactoren die verantwoordelijk geacht worden voor de ontwikkeling van eetpathologie:
- Preoccupatie met gewicht en lichaamsvormen, zoals zorgen over gewicht en lichaamsvormen, preoccupatie met slankheid, verstoord lichaamsbeeld en lichaamsontevredenheid
- Negatief affect, zoals depressieve klachten en angstklachten
- Problemen in het zelfbeeld, zoals laag zelfbeeld, gevoelens van ineffectiviteit, en zelfbewustzijn als aversief ervaren
- Gebrekkige emotieregulatie zoals stemmingsintolerantie, emotionele instabiliteit en emotioneel eten
- Interpersoonlijke problemen, zoals sociale afhankelijkheid, problemen in het gezinsfunctioneren, (negatieve) reacties van de directe omgeving
Belangrijkste risicofactoren: preoccupatie met gewicht en lichaamsvormen en negatief affect
De eerste twee factoren, preoccupatie met gewicht en lichaamsvormen en negatief affect, worden beschouwd als de belangrijkste risicofactoren. Andere factoren die weerhouden werden, en ook een rol spelen in het ontstaan van overgewicht, zijn o.m. gewichtsgerelateerd pestgedrag en lijnen.
Gewichtsgerelateerd pestgedrag
Jongeren die herhaaldelijk en op verschillende manieren gepest zijn hebben last van sociale en emotionele problemen. Het is schadelijk voor hun zelfbeeld en zelfvertrouwen en heeft negatieve effecten op het vertrouwen in anderen. Kinderen met overgewicht lopen meer risico om gepest te worden. Pesten, al dan niet gewichtsgerelateerd, wordt gekoppeld aan een verhoogd risico op eetproblemen [3, 4].
Stigmatisering
Een tweede aspect dat hieraan gerelateerd is, is stigmatisering. Kinderen (en volwassenen) met overgewicht worden sterk gestigmatiseerd. Deze stigma’s (bv. lui, dom, gemakzuchtig…) zijn zeer sterk aanwezig, en leven zelfs bij hulpverleners en obese personen zelf [5, 6]. Ze nemen deze stigma’s dus op in hun zelfbeeld.
Lijnen (‘op dieet gaan’)
Lijnen kan eet- en gewichtsproblemen uitlokken. Het lichaam schakelt over op een lager energieverbruik bij lagere energie-inname, waardoor energie sneller opgeslagen wordt. Dit vormt een verklaring voor gewichtsschommelingen (jojo-effect) [7]. Ook kunnen eetbuien ontstaan, vanuit fysiologische tekorten, maar ook vanuit een gevoel van deprivatie.
Aspecten die het lijngedrag doen ontaarden zijn onder meer de rigiditeit van het gedachtepatroon rond eten: alles- of niets denken, zwart-wit denken rond ‘gezond’ en ‘ongezond’ voedsel, strenge dieetregels. Dit creëert gevoelens van deprivatie en vroeg of laat faalt de zelfregulatie binnen dit strikte denken. Daartegenover staat een meer flexibele, gematigde houding waarbij bepaald voedsel in minder grote hoeveelheid gegeten wordt, zonder deze van het menu te schrappen, en waarbij realistische doelen gesteld worden.
Dit is vergelijkbaar met wat men ziet binnen de behandeling van overgewicht en obesitas d.m.v. een gezonde leefstijl of eventueel een energiebeperkt dieet, waarvan onderzoek toont dat het gepaard gaat met minder risico op eetbuien [8].
Materialen rond risicoprofiel
Stappenplan risicoprofiel eetproblemen en gewichtsproblemen
Uitgebreide informatie rond factoren die een rol spelen in het ontstaan van eetstoornissen en gewichtsproblemen.
Stappenplan
Infofiche eetproblemen en gewichtsproblemen – risicoprofiel
Factoren die een risicoproces op gang kunnen brengen en beschermende factoren.
Infofiche
– 566 KB
Tekst overgewicht screening eetstijlen kinderen
De psychologische benadering van eetgedrag bij kinderen met obesitas.
Tekst
– 1.9 MB
Beschermende factoren
De kennis van beschermende factoren is beperkter dan deze van risicofactoren, en er is nood aan meer onderzoek [9]. Toch is er theoretische en beginnende empirische evidentie voor een aantal factoren. Deze worden hieronder opgesomd.
Beschermende factoren worden net zoals risicofactoren geplaatst binnen een ontwikkelingsperspectief.
Jonge kinderen en lagereschoolkinderen (5-11 jaar)
Voor jonge kinderen en lagereschoolkinderen (5-11 jaar) hebben volgende factoren potentiële waarde [11]:
- Begrip van en waardering voor biologische diversiteit in gewicht en lichaamsvormen
- Positief lichaamsbeeld, inclusief zorgen voor het lichaam
- Verschillende domeinen van zelfwaarde (bv. sociaal, gedragshouding, sportieve vaardigheden, schoolse vaardigheden…)
- Manieren om fysieke vitaliteit en sociale steun op te bouwen
Jongeren (11-14 jaar)
Voor jongeren tussen 11 en 14 jaar worden volgende factoren belangrijk geacht [11]:
- Mediaweerbaarheid
- Positief lichaamsbeeld (met focus op functionaliteit van het lichaam i.p.v. uiterlijk)
3 thema’s binnen preventie en zorg
Acties binnen preventie en zorg op maat kunnen gebundeld worden binnen drie grote thema’s:
- De ontwikkeling van en positief zelf- en lichaamsbeeld, met inclusie van een kritische houding tegenover het slankheidsideaal
- Leren omgaan met problemen en negatieve emoties (emotieregulatie)
- Regulatie van eetgedrag en gewicht, waaronder het opbouwen van een gezonde leefstijl
Dergelijke ‘life skills’ beschermen ook tegen andere problemen [11].
Referenties 
- Jacobi, C., Hayward, C., de Zwaan, M., & e.a. (2004). Coming to terms with risk factors for eating disorders: application of risk terminology and suggestions for a general taxonomy. Psychological Bulletin, 130, 19-65.
- Pennesi, J., & Wade, T. (2016). A systematic review of the existing models of disordered eating: Do they inform the development of effective interventions? Clinical Psychology Review, 43, 175-192.
- Bakalar, J. L., Shank, L., Vannucci, A., Radin, R. M., & Tanofsky-Kraff, M. (2015). Recent advances in developmental and risk factor research on eating disorders. Current Psychiatry Reports(17), 41-50.
- Day, J., …, & Eisler, I. (2011). Risk factors, correlates, and markers in early-onset bulimia nervosa and EDNOS. Int J Eat Disord 2011, 44, 287-294.
- Latner, J. D., & Stunkard, A. J. (2003). Getting worse: The stigmatization of obese children. Obesity Research, 11, 452-456.
- Schwartz, M. B., O’Neal, H., Brownell, K. D., Blair, S., & Billington, C. (2003). Weight bias among health professionals specializing in obesity. Obesity Research, 11, 1033-1039.
- Neumark-Sztainer, D., Wall, M., Story, M., & Standish, A. (2012). Dieting and unhealthy weight control behaviors during adolescence: associations with 10-year changes in Body Mass Index. Journal of Adolescent Health , 50, 80-86.
- Schaumberg, K., Anderson, D., Anderson, L., Reilly, E., & Gorrell, S. (2016). Dietary restraint: what’s the harm? A review of the relationship between dietary restraint, weight trajectory and the development of eating pathology. Clinical Obesity, 6, 89-100.
- Steiner, H., Kwan, W., Shaffer, T., Walker, S., Miller, S., Sagar, A., & Lock, J. (2003). Risk and protective factors for juvenile eating disorders. European Child and Adolescent Psychiatry, 12, 38-46.
- Levine, M., Piran, N., & Jasper, K. (2015). Eating disorders. In T.P. Gullotta et al. (eds.), Handbook of Adolescent Behavioral Problems: Evidence-Based Approaches to Prevention and Treatment, (pp. 305-328). New York: Springer Science+Business Media.
- Levine, M., & Smolak, L. (2016). The role of protective factors in the prevention of negative body image and disordered eating. Eating Disorders, 24, 39-46.
- Nicholls, D., & Viner, R. (2009). Childhood risk factors for lifetime anorexia nervosa by age 30 years in a national birth cohort. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 48, 791-799.
- Swami, V., Airs, N., Chouhan, B., Amparo, M., Leon, P., & Towell, T. (2009). Are there ethnic differences in positive body image among female british undergraduates? European Psychologist , 14, 288-296.
- De Bruin, A., Woertman, L., Bakker, F., & Oudejans, R. (2009). Weight-related sport motives and girls’ body image, weight control behaviors, and self-esteem. Sex Roles , 60, 628-641.
- Brown, C., Halvorson, E., Cohen, G., Lazorick, S., & Skelton, J. (2015). Addressing childhood obesity: Opportunities for prevention. Pediatric Clinics of North America, 62, 1241-1261.
- Haines, J., Kleinman, K. P., Rifas-Shiman, S., Field, A. E., & Austin, B. (2010). Examination of shared risk and protective factors for overweight and disordered eating among adolescents. Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 164, 336-343.
- Milan, S., & Acker, J. (2014). Early attachment quality moderates eating disorder risk among adolescent girls. Psychology & Health, 29, 896-914.
- Horesh, N., Sommerfeld, E., Wolf, M., Zubery, E., & Zalsman, G. (2015). Father–daughter relationship and the severity of eating disorders. European Psychiatry , 30, 114-120.
