Stappenplan overgewicht en obesitas bij kinderen en jongeren – huisarts

Behandeling in de eerstelijn

Behandeldoelen

De behandeldoelen van overgewicht en obesitas bij kinderen en jongeren zijn meervoudig. Dit zijn de hoofddoelen [13]:

1. Het belangrijkste doel is een verbetering van de gezondheid. Dit omvat:
   – Preventie, genezing of verbeteren van comorbiditeiten
   – Meer levenskwaliteit en welzijn voor de patiënt
   – Invoeren van leefstijlveranderingen voor een gezondere, actievere leefstijl die ook als volwassene behouden blijft
2. Gewichtsbeheersing: dit betekent bij kinderen en jongeren een stagnering van de gewichtsgroei of relatief minder gewichtstoename dan lengtegroei, wat de mate van overgewicht vermindert. Deze gewichtsbeheersing is het resultaat van een gezonde leefstijl, niet van streng lijngedrag of een restrictief dieet.

Het opbouwen van een gezonde leefstijl (in al zijn facetten) staat dus centraal in het bereiken van gezondheidswinst en gewichtsbeheersing. Het is belangrijk dat geen negatief lichaamsbeeld of verstoord eetgedrag wordt uitgelokt via de behandeling van overgewicht [92, 93, 94] en dat de behandeling aansluit bij het ontwikkelingsniveau van het kind of de jongere [95].

Welk leefstijladvies en welke psycho-educatie kan de eerstelijn geven?

Hieronder vind je de basiselementen. Het Stappenplan voor de eerstelijn gaat uitgebreid in op de eerstelijnsbegeleiding bij problemen met eten en gewicht.

• Doorbreek mythes: overgewicht ligt niet aan een gebrek aan wilskracht, en iemand met overgewicht heeft niet per definitie een ongezonde leefstijl. Meer info vind je hier.
• Stimuleer een gezonde leefstijl, en kijk ruimer dan “eten” en “bewegen”. Leefstijladvies bij de groeithema’s rond eten en gewicht vind je samengevat in het acroniem ALLES: afwisselend eten (eetcompetentie), leuk bewegen en lang stilzitten onderbreken, lief zijn voor jezelf en je lichaam, emoties reguleren, en voldoende slapen. Meer info vind je op deze infopagina en in het Stappenplan voor de eerstelijn (eerstelijnsbegeleiding).
• Als hulpverlener ondersteun je de normale ontwikkeling van eetgedrag. Kinderen worden niet ‘op dieet’ gezet, voedsel wordt niet verboden. Tips om de normale ontwikkeling van eetgedrag te ondersteunen vind je op deze infopagina.
• Ondersteun een gezonde relatie met eten en bewegen. Dit kan door in te zetten op eetcompetenties, positief lichaamsbeeld, en emotieregulatievaardigheden. Meer info vind je op deze infopagina.
• Geef informatie rond de voordelen vanbeweging voor fysieke en mentale gezondheid, cognitieve en sociale ontwikkeling
  • Voor kinderen die onvoldoende fysiek actief zijn: identificeer barrières om voldoende te bewegen en werk samen met het gezin aan strategieën om meer te bewegen, met aandacht voor de principes van motiverende gespreksvoering (zoals haalbare stappen bepalen, keuzemogelijkheid geven etc.)
  • Help gezinnen op weg naar bewegingsinitiatieven en -mogelijkheden in de buurt.
  • Kinderen met specifieke noden en kinderen met (chronische) gezondheidsproblemen hebben extra baat bij beweging, met advies op maat van de situatie. Bespreek voorgeschreven oefeningen/activiteiten en beperkingen in fysieke activiteit met de andere hulpverleners die bij het kind betrokken zijn.
• Ondersteun een kwaliteitsvolle slaap:
  • Een vast slaapritme, zoals tijdstip van naar bed gaan en opstaan, blijft even belangrijk bij pubers/tieners als bij lagereschoolkinderen.
    • Ook de dagstructuur beïnvloedt het slaapritme. Als de dagstructuur regelmatiger is, herkent het lichaam ’s avonds gemakkelijker de signalen om tot rust te komen en te slapen.
    • Ook daglicht overdag en duisternis ‘s avonds ondersteunt het slaappatroon. Een vast slaapritueel en rustige, ontspannende activiteiten voor het slapengaan stimuleren de melatonineproductie.
  • Het bed en de kamer worden best zo sterk mogelijk met slapen geassocieerd.
    • De kamer geen plaats is waar je naartoe gestuurd wordt als straf, of een plaats waar je heel actief bent (zoals computerspelletjes spelen).
    • Gsm-gebruik in de slaapkamer wordt sterk afgeraden,
  • De slaapkamer is best koel, tussen 18 en 20 graden.
  • Wat en wanneer we eten en drinken speelt een rol.
    • Geen zware maaltijden kort voor het slapen.
    • Geen cafeïne (zit ook in heel wat frisdranken)
• Betrek het hele gezin. Elk kind en elke volwassene heeft baat bij een gezonde leefstijl. Hanteer dezelfde regels voor alle kinderen in het gezin. Moedig ouders aan om het goede voorbeeld te geven.
• Neem schuldgevoel weg bij het kind en het gezin door correcte informatie te geven rond de risicofactoren en oorzaken van overgewicht.

Wat kan de eerstelijn doen, om adviezen rond gezonde leefstijl te helpen implementeren?

Hieronder vind je een aantal handvatten uit een protocollaire behandeling van kinderen en jongeren met overgewicht [96].

• Doelen formuleren om aan de leefstijl te werken, bv. zich minder moe voelen, meer plezier hebben in bewegingsactiviteiten
• Zelfobservatie/monitoring, bv. door een eet- en beweegdagboekje bij te houden, slaapritme te registreren, gebeurtenissen te noteren die spanning met zich meebrengen (en hoe daarmee wordt omgegaan)
• Concrete gedragsdoelen formuleren op basis van de huidige leefstijl (met input vanuit het observatiedagboek), bv. op dit moment eet ik bijna geen fruit en ik wil meer fruit eten; deze week neem ik op woensdag en vrijdag een appel mee naar school; op dit moment plan ik heel weinig ontspanning in mijn dagen, waardoor ik ’s avonds helemaal gestresseerd ben. Ik ga elke dag na school een halfuurtje een ontspannende activiteit doen (bv. toertje wandelen, muziek luisteren,….) vooraleer ik aan mijn schoolwerk begin.
• Veranderingen in leefstijl bekrachtigen, bv. door een contract op te stellen met een drietal  gedragsdoelen van het kind voor de komende periode, en een kleine beloning te koppelen aan het bereiken van deze doelen (géén voedselbeloning, bij voorkeur een activiteit (met het gezin))
• Bewust en rustig eten stimuleren, bv. door goed te kauwen, kleine hapjes te nemen, en je bestek neer te leggen tussen twee hapjes, en door op een vaste plaats (aan tafel, zonder afleiding van televisie of andere schermen) en op min of meer vaste tijdstippen te eten, bij voorkeur samen met anderen/het gezin (stimuluscontrole)
• Probleemoplossingsvaardigheden en emotieregulatievaardigheden versterken.
• Zelf- en lichaamsbeeld versterken
• De motivatie ondersteunen. Meer info rond motivatiekaders vind je hier.