Om diëtisten die werkzaam zijn in een ambulante setting en zich specialiseren in dit thema de nodige wetenschappelijk onderbouwde ondersteuning te bieden, ontwikkelde Eetexpert dit ‘stappenplan voor diëtisten in verband met kinderen en adolescenten met overgewicht en obesitas’.
Het primaire behandeldoel bij kinderen en adolescenten met overgewicht en obesitas is gezondheidswinst door het bevorderen van een gezonde leefstijl, waarvan het werken naar evenwichtig eetgedrag een belangrijk onderdeel uitmaakt. Voor het opzet van dit diëtistendraaiboekwordt eerst uitgebreid ingegaan op het versterken van evenwichtig eetgedrag, nadien wordt het werken aan de andere pijlers van een gezonde leefstijl besproken.
Bij het werken aan evenwichtig eetgedrag, vormt het eetcompetentiemodel van Satter een handig kader [40]. Eetcompetenties worden doorheen de behandeling versterkt, totdat de jongere een competent eter is, die evenwichtig eetgedrag vertoont. Om eetcompetenties optimaal te kunnen versterken, wordt ingevoegd bij de groeithema’s van de jongere, die kunnen verschillen naargelang de leeftijdsfase. Om te kunnen opgroeien tot een competente eter verwijst Satter bovendien naar het belang van de ‘regel van de gedeelde verantwoordelijkheid’.
Eetcompetenties werden voor het eerst voorgesteld door de Amerikaanse diëtiste Ellyn Satter. Volgens Satter houdt evenwichtig eten in dat iemand voldoende vaardig is op het vlak van 4 competenties: structuur, attitude, variatie en regulatie [40].
Structuur: eten op vaste tijdstippen, tijd maken voor rustige eetmomenten. Dit omvat onder meer het plannen van maaltijden, tussendoortjes en wat er gegeten wordt, hierbij rekening houdend met gangbare voedingsadviezen;
Attitude: een ontspannen houding naar eten.
Dit omvat: eten zonder spanning, eten is gezellig, voeding mag lekker zijn en genieten van eten en van de gegeten hoeveelheid mag;
Acceptatie voldoende variatie in het voedingspatroon en nieuwe smaken en voeding durven uitproberen. Dit omvat: durven experimenteren, onbekend voedsel schrikt niet af, durven proeven en iets lekker leren vinden, geen verboden voedsel;
Regulatie luisteren naar interne honger- en verzadigingssignalen van het lichaam. Bv. Voldoende gegeten of nog honger? Kleine honger, kort voor de maaltijd, tolereren tot aan het maaltijdmoment.
Satter legt met het eetcompetentiemodel de focus niet enkel op ‘wat’ en ‘hoeveel’ er gegeten wordt, ze definieert ook vaardigheden die onderliggend zijn aan evenwichtig eetgedrag. Eetexpert vat deze vaardigheden samen via de 4G’s of eetcompetenties:
Eten is leuk, voeding mag lekker zijn en genieten van eten en van de gegeten hoeveelheid mag.
Nieuw voedsel schrikt niet af, men durft proeven en leert iets lekker te vinden.
Luisteren naar ons lichaam als we eten: hebben we genoeg of nog honger?
Plannen van maaltijden, tussendoortjes en wat er gegeten wordt.
De vier vaardigheden kunnen niet zonder elkaar; allen zijn nodig om te kunnen spreken van evenwichtig eetgedrag. Het genieten van eten moet in combinatie staan met vaardigheden rond het luisteren naar honger en verzadigingssignalen, vaardigheden om evenwichtige maaltijden te plannen en samen te stellen en de durf om nieuwe smaken en voeding te proberen. De combinatie van de verschillende eetcompetenties zorgt voor evenwicht tussen te weinig en te veel controle. Satter geeft aan dat het fundament van eetcompetentie bestaat uit het positieve evenwicht tussen ‘toelating’ en ‘discipline’. Dit omvat enerzijds “zichzelf de toelating te geven om adequate hoeveelheden van voorkeursvoedingsmiddelen te eten”, maar anderzijds “met de discipline om vast te houden aan een maaltijdenstructuur en om aandachtig te blijven tijdens het eten” [28]. Door belang te hechten aan de vier vaardigheden bij het begeleiden van de jongere, zorgt de diëtist ervoor dat de balans bewaard blijft en dat het kind of de adolescent niet op één van de vaardigheden gaat doorschieten ten koste van de andere vaardigheden.
Satter benadrukt hierbij dat het belangrijk is om niet te werken met standaardschema’s of -regimes, maar te vertrekken van waar de jonge cliënt staat op het vlak van eten en voeding [28].
Een leuk receptenboekje vol voedzame maaltijden aan de jongere bezorgen zal weinig zin hebben als die de voorgestelde maaltijden niet lekker vindt. Meer variatie aanbrengen in het voedingspatroon zal pas lukken als er aan de slag gegaan wordt met de persoonlijke doelen van de jongere en niet als bepaalde voedingsmiddelen worden voorgeschreven omdat ze “gezonder” zijn. Het kan daarbij handig zijn om in te voegen bij de eetcompetenties waarin het kind of de adolescent wel al voldoende vaardig is.
“Hoe kunnen de reeds aanwezige vaardigheden gebruikt worden om de jongere te versterken op de andere eetvaardigheden?”
Daarnaast is het belangrijk dat de focus blijft liggen op het groeiproces en mogelijkheden tot groei. Succes wordt niet bepaald door het wel of niet aanwezig zijn van een bepaald gedrag (bv. het proeven van een bepaald voedingsmiddel). Succes wordt bepaald door de het kind of de adolescent die zijn groeiproces in eigen handen neemt en van daaruit meer zicht krijgt op de sterktes die hij kan inzetten om doelen te bereiken.
Infofiche gezonde leefstijl ALLES – afwisselend eten
Afwisselend eten is meer dan alleen wat je eet.
Infofiche
– 257 KB
Infofiche gezonde leefstijl ALLES – afwisselend eten – gezin
Eetcompetenties ondersteunen bij jongeren voor ouders.
Infofiche
– 1.0 MB
Infofiche gezonde leefstijl ALLES – afwisselend eten – zorgverlener
Info rond evenwichtig eetgedrag en eetcompetenties voor zorgverleners.
Infofiche
– 236 KB
Infofiche gezonde leefstijl ALLES – afwisselend eten – sport
Eten met sport-specifieke eetcompetenties.
Infofiche
1h 15m 32s
– 476 KB
Kinderen en adolescenten ondersteunen bij het versterken van eetcompetenties is geen evidente taak. Niet voor de ouder, maar ook niet voor de hulpverlener. Een belangrijke uitdaging hierbij is het invoegen bij de groeithema’s die eigen zijn aan de leeftijdsfase van de jongere. De leeftijdsgebonden ontwikkeling van smaak, voedselvoorkeuren en eetgedrag bepalen mee de haalbaarheid van interventies die gericht zijn op het versterken van competent eetgedrag maar ook de bredere groei: hoe het kind zich in zijn veranderend lichaam voelt, met nieuwe emoties omgaat, identiteit zoekt, sociaal ontwikkelt… én hoe zijn omgeving coacht. Externe factoren, zoals vrienden en school, krijgen steeds meer invloed en ook de ruimere cultuur beïnvloedt sterk [39] [91].
Om als diëtist deze thema’s te integreren in de behandeling, is het goed om zicht te hebben op wat een normaal smaak- en eetontwikkelingstraject inhoudt en welke de belangrijkste groeithema’s voor kinderen en adolescenten zijn (zie “Diëtistische anamnese – Persoonlijke factoren”) [39].
Een goede eter is een competente eter. Om een kind te doen opgroeien tot een competente eter verwijst Satter naar het belang van de “regel van de gedeelde verantwoordelijkheid”. Deze regel stelt dat ouders verantwoordelijk zijn voor wat, wanneer, waar, en hoe er gegeten wordt. Kinderen zijn verantwoordelijk voor hoeveel en of er gegeten wordt [118].
De invulling van deze regel evolueert met de leeftijd, in functie van de ontwikkeling en groei van het kind [28]:
Ook de regel van de gedeelde verantwoordelijkheid impliceert een evenwicht tussen discipline (van de ouder) en toelating (autonomie geven aan het kind/adolescent), zoals in het eetcompetentiemodel. Naarmate het kind volwassen wordt, zal het zelf meer en meer leren instaan voor de discipline en opgroeien tot een competente eter [118]. Het principe van gedeelde verantwoordelijkheid sluit bovendien aan bij het autoritatief opvoedingskader, dat gekenmerkt wordt door een evenwicht tussen autonomie en grenzen [93] (zie “Diëtistische anamnese – (Op)voedingsstijl zorgfiguren”).
Hoewel het eenvoudig lijkt, vergt het toepassen van de regel van de gedeelde verantwoordelijkheid veel oefening. Bovendien is het uitermate belangrijk om rekening te houden met de eetcompetentie van de ouders (of zorgfiguren). Ouders die bv. moeite hebben om hun eigen eetgewoonten en lichaamsgewicht te accepteren, zullen ook moeite hebben om die van hun kind te accepteren [28].
Voor het versterken van evenwichtig eetgedrag worden de eetcompetenties als leidraad gebruikt, rekening houdend met de groeithema’s van de jongere en de context waarin de jongere opgroeit. De regel van de gedeelde verantwoordelijkheid vormt een rode draad doorheen dit geheel.
In wat volgt, wordt per eetcompetentie een korte omschrijving gegeven, worden mogelijke haperingen besproken, wordt een overzicht gegeven van groeithema’s die een invloed kunnen hebben op de desbetreffende eetcompetentie en als laatste worden ook mogelijke interventies beschreven.
De eetcompetentie ‘gestructureerd’ draait grotendeels rond maaltijdplanning. Idealiter worden elke dag drie hoofdmaaltijden gegeten, aangevuld met twee à drie tussendoortjes (of een equivalent aangepast aan de culturele gewoonten). Daarbij wordt best voor lekkere en voedzame maaltijden gekozen, die ervoor zorgen dat het kind of de adolescent verzadigd blijft tot het volgende eetmoment. Op die manier is het gemakkelijker om vast te houden aan de maaltijdstructuur en heeft de jongere minder de neiging om te snoepen tussendoor.
Gestructureerd eten omvat eveneens de organisatie van het eetgebeuren: aandacht hebben voor gezinsmaaltijden, samen aan tafel, zonder afleiding door bv. televisie of GSM.
Haperingen op vlak van de vaardigheid “gestructureerd” kunnen bestaan uit:
Groeithema’s die een invloed kunnen hebben op de eetcompetentie ‘gestructureerd’ worden weergegeven in onderstaande tabel.
Tabel 16: Eetcompetentie ‘gestructureerd’ vs leeftijdsfase [39]
Mogelijke interventies om de vaardigheid ‘gestructureerd’ te ondersteunen zijn:
Competente eters zijn ontspannen over eten; ze genieten van voedsel en eten en voelen zich comfortabel bij dat genot. Deze kinderen en adolescenten vinden het oké om voedsel te eten dat ze lekker vinden in hoeveelheden die ze verzadigend vinden. In tegenstelling tot deze wenselijke attitudes rond eten, zijn er ook veel jongeren die zich eerder angstig voelen ten aanzien van eten en die twijfelen aan hun vermogen om goed met eten om te gaan. Ze hanteren een soort van standaard over wat en hoeveel ze moeten eten en schamen zich wanneer ze voedsel eten dat ze lekker vinden, vooral wanneer dat niet aan hun zelfopgelegde standaarden voldoet (bv. dieetregels) [118]. Vaak spelen bezorgdheden rond lichaamsvormen hierin een rol.
Haperingen op vlak van de vaardigheid “genieten” kunnen bestaan uit:
Groeithema’s die een invloed kunnen hebben op de eetcompetentie ‘genieten’ worden weergegeven in onderstaande tabel.
Tabel 17: Eetcompetentie ‘genieten’ vs leeftijdsfase [39]
Mogelijke interventies om de vaardigheid ‘genieten’ te ondersteunen zijn:
De eetcompetentie ‘gevarieerd’ heeft te maken met het aanbrengen van voldoende variatie in het voedingspatroon.
Als basis voor een gevarieerde voeding worden de richtlijnen van de Voedingsdriehoek gebruikt. De plaats van een voedingsmiddel in de voedingsdriehoek weerspiegelt het effect op de gezondheid (en het milieu). Bovenaan de voedingsdriehoek staat de categorie ‘water’. De voedingsdriehoek zelf is onderverdeeld in drie zones: donkergroen, lichtgroen en oranje. Naast de voedingsdriehoek bevindt zich de rode bol, de restgroep. Voor een evenwichtig voedingspatroon worden best vooral zaken uit de bovenste groepen geconsumeerd. Producten uit de rode bol worden best beperkt. Meer toelichting over de verschillende zones kan je hier terugvinden.
In de voedingsdriehoek zelf staan een beperkt aantal voedingsmiddelen weergegeven – in weinig of niet-bewerkte variant. Andere voorbeelden of afgeleide producten (zoals fruitsap, gesuikerde yoghurt, …) zijn niet afgebeeld, maar wel terug te vinden in de overzichtstabel in elke uitgebreide fiche per voedingsmiddelengroep. De fiches kan je hier terugvinden:
Haperingen op vlak van variatie bestaan uit:
Groeithema’s die een invloed kunnen hebben op de eetcompetentie ‘gevarieerd’ worden weergegeven in onderstaande tabel.
Tabel 18: Eetcompetentie ‘gevarieerd’ vs leeftijdsfase
Enkele concrete voorbeelden van interventies m.b.t. de eetcompetentie ‘gevarieerd’:
Gedurende de eerste 18 levensmaanden zal een kind de meeste voeding zonder problemen aanvaarden. Eén à twee keer proeven, en het volgende hapje wordt met plezier onthaald. Na deze periode is het merendeel van de peuters neofoob, of angstig om nieuwe voedingsmiddelen te proeven [119, 120]. Dit beschermt het kind van ouds tegen vergiftiging. Het kind wordt selectiever, ontwikkelt voorkeuren, én een willetje… Mondje toe is vaak het eerste domein waarmee het experimenteert in zijn nee-fase. Eventuele (tijdelijke) moeilijkheden met eetgedrag en eenzijdige voedselvoorkeuren zijn te situeren in een ruimere ontwikkelingspsychologische context [39].
Neofobie manifesteert zich gewoonlijk vanaf het einde van het 2de levensjaar. Naarmate het kind ouder wordt neemt neofobie beetje bij beetje af, om meestal volledig te verdwijnen op adolescentenleeftijd.
Voedselneofobie is een ontwikkelingsfase die ieder kind van nature doorloopt, en die normaal gezien geen behandeling of therapie vereist. Vaak vereist het wel enige mate van voorlichting ten aanzien van de ouders, zodat zij het fenomeen en de aanpak begrijpen. Uit onderzoek blijkt dat, naast individuele factoren bij het kind (smaakvoorkeuren, psychomotorische vaardigheden, …), ook de ouders een belangrijke invloed kunnen uitoefenen op het verloop van de neofobe fase [120]. Ouders zijn vaak erg bezorgd over de gezondheid van hun kind. Educatie van ouders op een empathische en schuldvrije manier is dan ook de sleutel bij neofobie [119].
De belangrijkste elementen in de benadering van neofobie zijn: herhaalde blootstelling en een positief gezinsklimaat [39, 119].
“Het leren proeven kan in verschillende stapjes verlopen: voedingsmiddel op het bord leggen, eraan voelen, eraan likken, het in de mond nemen, erop kauwen, het doorslikken, …”
Neofobie is dan wel een natuurlijke ontwikkelingsfase, het kan intensifiëren en evolueren naar een voedingsstoornis. Gepaste behandeling of doorverwijzing is in dat geval aanbevolen. In ernstige gevallen kan de situatie evolueren naar de eetstoornis ARFID, die in zeldzame gevallen ook bij volwassenen wordt vastgesteld, die deze ontwikkelingstaak in hun kindertijd niet overwonnen hebben.
Er zijn ook kinderen en adolescenten die vanuit een negatieve ervaring met voedsel (bv. ernstige verslikking), moeite hebben met ‘nieuwe’ voeding of een zeer eenzijdig eetpatroon ontwikkeld hebben. Een eenzijdig én onevenwichtig eetpatroon kunnen bijdragen tot het ontwikkelen van overgewicht.
Een eetcompetent persoon heeft vertrouwen in interne regulatie. Dit wil zeggen dat de persoon:
Interne regulatoren van voedselinname functioneren het meest effectief wanneer ze worden ondersteund door regelmatige, voorspelbare en verzadigende gelegenheden om te eten, wat aansluit bij de eetcompetentie ‘gestructureerd’ [28, 102].
Kinderen hebben een aangeboren vermogen tot zelfregulering van hun energie-inname. De voedingsomgeving waarin zij opgroeien heeft een invloed op de mate waarin zij dit vermogen kunnen uitoefenen. Bij jonge kinderen spelen de ouders hierin een zeer belangrijke rol. Wanneer ouders bv. de controle over voedselporties overnemen of druk zetten om te eten, in plaats van het kind toe te staan zich te concentreren op interne honger- en verzadigingssignalen, wordt het vermogen tot zelfregulering onderdrukt [39, 102, 121].
Daarnaast wordt ook onderzoek gedaan naar individuele verschillen in het vermogen tot zelfregulatie. Uit studies blijkt dat sommige kinderen vermoedelijk ontvankelijker zijn voor storingen in de zelfregulatie. Zo worden o.a. verstoringen in de executieve functies (zoals inhibitie, werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit, …) onderzocht in relatie tot de energie-inname [122].
Haperingen op vlak van regulatie kunnen bestaan uit:
Groeithema’s die een invloed kunnen hebben op de eetcompetentie ‘genoeg’ worden weergegeven in onderstaande tabel.
Tabel 19: Eetcompetentie ‘genoeg’ vs leeftijdsfase [39]
Mogelijke interventies met betrekking tot de eetcompetentie ‘genoeg’ [39, 28]:
Satter beschrijft in onderstaande tabel typische subjectieve ervaringen van honger, eetlust en verzadiging. Deze tabel kan helpen ter ondersteuning bij educatie rond honger en verzadiging.
Tabel 20: Subjectieve ervaringen met signalen rond voedselregulatie, in relatie tot het Eetcompetentiemodel van Satter [28]
