Stappenplan
Basiskennis eetstoornissen en gewichtsproblemen bij kinderen
Dit stappenplan brengt verschillende basiselementen samen bij de preventie en aanpak van eetproblemen en gewichtsproblemen bij kinderen.
Inschatting en aanpak van overgewicht
EOSS-P voor bredere gezondheidsinschatting
Algemeen staat bij de inschatting en aanpak van overgewicht en obesitas niet langer het gewicht centraal, maar het bredere gezondheidsrisico volgens EOSS-P(ediatric) met inachtneming van metabole abnormaliteiten, mechanisch beperkingen, mentale problemen, of milieu/context problemen. Kinderen worden ingedeeld in verschillende ernststadia van obesitas, niet op basis van BMI, maar op basis van gezondheidsinformatie op 4 domeinen (de 4 M’s):
- Metabool: bv. diabetes, hart- en vaatziekten
- Mechanisch: bv. slaapapneu, gewrichtspijn
- Mentaal: bv. depressie, eetstoornis, ontwikkelingsstoornis
- Milieu: het sociale en familiale milieu van het kind wordt in rekening gebracht, bv. ouderlijke steun, sociaaleconomische stressoren.
Op basis van de ernst van comorbiditeiten, of mogelijke barrières tot een gunstige prognose, wordt een intensiever behandelplan voorgesteld volgens de EOSS-P. Het behandelplan wordt afgestemd op het domein dat de hoogste risico-inschatting geeft (dus als er op mechanisch vlak geen problemen zijn (stadium 0), maar er wel metabole complicaties zijn of psychische problemen (stadium 2), dan past het behandelplan best bij stadium 2). Bij onvoldoende behandelresultaat wordt de behandeling geïntensifieerd.
Als hulpverlener van kinderen met obesitas is het belangrijk deze visie te kennen om zo de persoonlijke blik te verruimen, zonder daarom zelf de volledige inschatting te moeten maken. De EOSS en EOSS-P*, opgemaakt voor de eerstelijnszorg, weerspiegelen de complexiteit van de obesitasproblematiek en de heterogeniteit van de obese populatie (Hadjiyannakis et al., 2016; Northern health, 2012).
Tabel 9. Ernstinschatting en indicatiestelling obv de EOSS-P
| Inschatting gezondheidsrisico | Behandelplan | |
| Stadium 0 | – Metabool/medisch: geen metabole abnormaliteiten – Mechanisch: geen functionele beperkingen – Mentaal: geen psychopathologie – Milieu: geen bezorgdheden in de ouderlijke, gezins- of sociale context | Monitoring van obesitasgerelateerde risicofactoren en leefstijladvies door de huisarts op regelmatige tijdstippen |
| Stadium 1 | – Metabool: milde cardiometabole abnormaliteiten (bv. verminderde glucosetolerantie, prehypertensie, milde abnormaliteiten in lipiden (tegen de grenswaarden), milde vet-infiltratie van de lever/ verhoging in transaminasen (ALT: 1.5-2x normaal) – Mechanisch: milde bio-mechanische complicaties (bv. obstructieve slaapapneu zonder positieve drukbeademing/Positive Airway Pressure, milde musculoskeletale pijn of kortademigheid bij fysieke activiteit die niet interfereren met dagdagelijkse activiteiten) – Mentaal: Milde psychopathologie, ADHD, leerstoornis, milde preoccupatie met lichaamsbeeld, occasioneel emotioneel eten of occasionele eetbuien, pesten, milde ontwikkelingsvertraging – Milieu: Lichte relatieproblemen, lichte beperkingen in de mogelijkheden van zorgfiguren om de noden van het kind te ondersteunen | Monitoring van obesitasgerelateerde risicofactoren en leefstijladvies door de huisarts in samenwerking met een diëtist of psycholoog, afhankelijk van de noden van het individu |
| Stadium 2 | – Metabool: matige cardiometabole complicaties die (medicamenteuze) behandeling vereisen (bv. diabetes type 2 zonder complicaties, hypertensie, matig verstoorde lipiden, polycysteus ovariumsyndroom, matige tot ernstige vetinfiltratie van de lever (ALT: 2– 3x normaal) – Mechanisch: matige bio-mechanische complicaties (bv. obstructieve slaapapneu die ademhalingsondersteuning/PAP vereist, gastro-oesofagale refluxziekte, musculoskeletale pijn/complicatie of kortademigheid die het activiteitsniveau belemmeren, matige beperkingen in dagdagelijkse activiteiten) – Mentaal: matige mentale problemen (bv. majeure depressie, angststoornis, frequente eetbuien, significante verstoring in het lichaamsbeeld, matige ontwikkelingsvertraging) – Milieu: matige relatieproblemen, opvallend pestgedrag thuis of op school, duidelijke beperkingen in de mogelijkheden van zorgfiguren om de noden van het kind te ondersteunen | Doorverwijzing naar multidisciplinaire kinderobesitaswerking voor uitgebreide diagnostiek (in België PMOC); meer intensieve en gezinsgeoriënteerde begeleiding en leefstijlbehandeling; regelmatige follow-up afspraken rond comorbiditeiten |
| Stadium 3 | – Metabool: ongecontroleerde cardiometabole complicaties, bv. diabetes type 2 met complicaties of met het niet halen van de glycemische streefwaarden, verhoogde lipiden die medicatie vereisen, ernstig verstoorde leverfunctie (ALT: >3× normaal), cardiomegalie – Mechanisch: obstructieve slaapapneu die PAP en extra zuurstof vereist, pulmonaire hypertensie, beperkte mobiliteit, ziekte van Blount, afschuiven van de heupkop, osteoartritis, kortademigheid bij zitten/slapen, perifeer oedeem – Mentaal: ongecontroleerde psychopathologie, schoolverzuim, dagelijkse eetbuien, ernstige verstoring in het lichaamsbeeld – Milieu: ernstige relatieproblemen, zorgfiguren zijn niet in staat om de noden van het kind te ondersteunen (kan blootstelling aan familiaal geweld omvatten), gevaarlijke omgeving (thuis, buurt of school) | Doorverwijzing naar een derdelijns multidisciplinaire kinderobesitaswerking voor uitgebreide diagnostiek, met mogelijke inclusie van deelspecialismen in de zorg voor comorbiditeiten; meer intensieve en gezinsgeoriënteerde begeleiding en leefstijlbehandeling; overweging van aanvullende, intensieve therapiemethoden (bv. bariatrische chirurgie); regelmatige follow-up afspraken rond comorbiditeiten |
In onderstaande infofiche kan je de criteria vinden per domein, aangepast aan de Belgische context.
Infofiche-gewichtsproblemen-kinderen-EOSS-P
Nederlandstalige versie aangepast aan de Belgische context: Edmonton Obesity Staging System for Pediatrics (EOSS-P).
Infofiche
– 3.8 MB
INNOVATE als handvat bij de inschatting en aanpak
Welke stappen doorloop je in de eerste lijn bij de aanpak van overgewicht bij kinderen?
Op basis van de recente richtlijnen maakte Eetexpert een compacte kapstok aan de hand van het acroniem INNOVATE. Bij de verschillende stappen worden concrete praktijkfiches voorzien:
- Invoegen
- Niet stigmatiseren
- Negotiëren
- Onderzoeken
- Verduidelijken
- Actie bepalen
- Timen en plannen
- Evalueren en bijsturen
De toelichting bij de verschillende stappen vind je hier. De samenvattende fiche vind je hier.
Materialen
Fiche INNOVATE
Hulpmiddel klinisch onderzoek
Vlaamse groeicurven
Tekst met handvatten rond beweging
Behandelprincipes
Sinds december 2023 is er een nieuw zorgtraject voor kinderen en jongeren met obesitas, waarbij kinderen en jongeren met een EOSS-P stadium van 2 of meer opgevolgd (kunnen) worden binnen een Pediatrisch Multidisciplinair Obesitascentrum (PMOC). Meer info rond dit nieuwe zorgtraject vind je hier.
Datum laatste aanpassing: 6 juni 2024
De focus van de behandeling ligt steeds op gezondheid, niet op gewichtsreductie, en de voedings- en bewegingsdriehoek (Vlaams Instituut Gezond Leven) dienen als kompas. Hierbij wordt aandacht besteed aan een gezond, regelmatig eetpatroon en wordt gewezen op het belang van het ontbijt voor een goede energiebalans, concentratie op school, én een gezond gewicht. Beweging bestaat in de eerste plaats uit een actieve levensstijl, door bijvoorbeeld een halte vroeger af te stappen met de bus, met de fiets naar school te gaan, te helpen in het huishouden, systematisch de trap te nemen i.p.v. de lift… Het belang van sporten wordt gekaderd binnen fysieke, psychische en sociale gezondheid, waarbij de focus ligt op (samen) plezier beleven. Verder wordt ook aandacht besteed aan het beperken van sedentair gedrag (zoals schermtijd) en een goed slaappatroon en psychosociaal welzijn, zoals een positief zelf- en lichaamsbeeld (zie ook 5.4 voor informatie en handvaten rond gezonde leefstijl).
Leefstijladvies in de eerstelijn
Welk leefstijladvies en welke psycho-educatie kan de eerstelijn geven?
- Doorbreek mythes: overgewicht ligt niet aan een gebrek aan wilskracht, en iemand met overgewicht heeft niet per definitie een ongezonde leefstijl. Meer info vind je hier.
- De componenten van een gezonde leefstijl vind je samengevat in het acroniem ALLES: afwisselend eten, leuk bewegen en lang stilzitten onderbreken, lief zijn voor jezelf, emoties reguleren, en voldoende slapen. Meer info vind je hier.
- Als hulpverlener ondersteun je de normale ontwikkeling van eetgedrag. Kinderen worden niet ‘op dieet’ gezet, voedsel wordt niet verboden. Tips om de normale ontwikkeling van eetgedrag te ondersteunen vind je hier.
- Betrek het hele gezin. Elk kind en elke volwassene heeft baat bij een gezonde leefstijl.
- Ondersteun een gezonde relatie met eten en bewegen. Dit kan door in te zetten op eetcompetenties, positief lichaamsbeeld, en emotieregulatievaardigheden. Meer info vind je hier.
- Neem schuldgevoel weg bij het kind en het gezin door correcte informatie te geven rond de risicofactoren en oorzaken van overgewicht.
Materialen
- Mythes doorbreken
- Fiche gezond gewicht rond het verschil tussen gezond gewicht en normal gewicht
- Fiche mythe lijnen rodn de negatieve impact van lijnen
- Fiche ‘een gezonde leefstijl is alles’ rond de componenten van gezonde leefstijl. Per component:
- Fiche rond afwisselend eten/eetcompetenties
- Fiche rond leuk bewegen
- Fiche rond lief zijn voor jezelf/positief lichaamsbeeld
- Fiche rond emoties hanteren/emotieregulatie
- Fiche rond slaap
- Fiches voor ouders rond leefstijl, motivatie, gewicht en lichaamsbeeld; en fiches voor ouders bij verschillende componenten van ALLES:
- Infofiche “Motivatie – tips voor ouders”
- Infofiche “Praten over eten en gewicht aan tafel”
- Infofiche “Praten over eten en gewicht aan de feesttafel”: Hoe reageer je op opmerkingen over uiterlijk en gewicht tijdens de feestdagen?
- Infofiche “Praten over een gezond gewicht”
- Infofiche rond afwisselend eten/eetcompetentie voor ouders van peuters en kleuters
- Infofiche rond afwisselend eten/eetcompetentie voor ouders van tieners
- Infofiche rond lief zijn voor jezelf/positief lichaamsbeeld voor ouders van tieners
- Infofiche rond emoties reguleren voor ouders van tieners
- Leefstijladvies van Kind en Gezin rond voeding, beweging en slapen bij baby’s en jonge kinderen; ook de pagina rond sociale en emotionele ontwikkeling en rond het (helpen) opbouwen van een positief zelf- en lichaamsbeeld zijn relevant.
- Boekjes ‘gezond gebeten’ voor Kiddies, Yummies en Homies van NICE
- Voedingsadvies en beweegadvies per leeftijdsfase van Gezond Leven. Er is ook een themapagina rond Slaap en rond Mentaal welbevinden.
- Obesity Canada: 5 A’s for pediatric obesity management
Wat kan de eerste lijn doen, om adviezen rond gezonde leefstijl te helpen implementeren?
- Doelen formuleren om aan de leefstijl te werken, bv. zich minder moe voelen, meer plezier hebben in sportactiviteiten
- Zelfobservatie/monitoring, bv. door een eet- en beweegdagboekje bij te houden, slaapritme te registreren, gebeurtenissen te noteren die spanning met zich meebrengen (en hoe daarmee wordt omgegaan)
- Concrete gedragsdoelen formuleren op basis van de huidige leefstijl (met input vanuit het observatiedagboek), bv. op dit moment eet ik bijna geen fruit en ik wil meer fruit eten; deze week neem ik op woensdag en vrijdag een appel mee naar school; op dit moment plan ik heel weinig ontspanning in mijn dagen, waardoor ik ’s avonds helemaal gestresseerd ben. Ik ga elke dag na school een halfuurtje een ontspannende activiteit doen (bv. toertje wandelen, muziek luisteren,….) vooraleer ik aan mijn schoolwerk begin.
- Veranderingen in leefstijl bekrachtigen, bv. door een contract op te stellen met een drietal gedragsdoelen van het kind voor de komende periode, en een kleine beloning te koppelen aan het bereiken van deze doelen (géén voedselbeloning, bij voorkeur een bewegingsactiviteit (met het gezin))
- Bewust en rustig eten stimuleren, bv. door goed te kauwen, kleine hapjes te nemen, en je bestek neer te leggen tussen twee hapjes, en door op een vaste plaats (aan tafel, zonder afleiding van televisie of andere schermen) en op min of meer vaste tijdstippen te eten, bij voorkeur samen met anderen/het gezin (stimuluscontrole)
- Probleemoplossingsvaardigheden en emotieregulatievaardigheden versterken.
- Zelf- en lichaamsbeeld versterken
- De motivatie ondersteunen. Meer info rond motivatiekaders vind je hier.
Multidisciplinaire behandeling
Wannneer intensievere behandeling nodig is, kan de hulp van een diëtist en/of een kinesitherapeut/bewegingsprogramma worden ingeschakeld.
Voeding
De voedingsbegeleiding door de diëtist van kinderen met overgewicht werd uitgewerkt in het stappenplan Overgewicht bij kinderen voor de diëtist.
Beweging
Een beweegprogramma voor kinderen met overgewicht werd uitgewerkt in het stappenplan Beweging bij overgewicht en obesitas bij kinderen.
Stappenplan overgewicht – Beweging – Kinderen
Kader voor interventies rond beweging bij kinderen en jongeren met overgewicht en obesitas
Stappenplan
– 1.6 MB
Materialen
Infofiche gezonde leefstijl ALLES – Emoties hanteren
Omgaan met emoties als deel van een gezonde leefstijl.
Infofiche
– 908 KB
Infofiche motivatie – zorgverlener
Motivatiekaders en basishouding voor gedragsverandering.
Infofiche
– 149 KB
Stappenplan eetproblemen en eetstoornissen – Eerstelijn
Eerstelijnsdraaiboek voor de brede eerste lijn (zorg en welzijn).
Stappenplan
– 11.2 MB
Infofiche eerstelijnsaanpak INNOVATE – actiebepaling
Ernstinschatting door zorgverleners in de eerste lijn.
Infofiche
– 224 KB
Infofiche eerstelijnsaanpak INNOVATE – onderzoeken
Detectie en ernstinschatting van eet- en gewichtsproblemen in de eerste lijn.
Infofiche
– 95 KB
Infofiche eerstelijnsaanpak INNOVATE – overzicht
Eetproblemen en gewichtsproblemen begeleiden in de eerste lijn.
Infofiche
– 109 KB
Infofiche eerstelijnsaanpak INNOVATE – timen en plannen
Timen en plannen van begeleiding in de eerstelijn.
Infofiche
– 701 KB
Infofiche eetstoornissen screening SCOFF en ESP
Factoren die een risicoproces op gang kunnen brengen en beschermende factoren.
Infofiche
– 685 KB
Infofiche overgewicht kinderen – klinisch onderzoek – huisarts
Hulpmiddelen bij klinisch onderzoek bij kinderen met obesitas
Infofiche
– 1.4 MB
Stappenplan basiskennis eetstoornissen en gewichtsproblemen
Hier vind je het algemene stappenplan met basiskennis rond eetstoornissen en gewichtsproblemen.
Stappenplan
Stappenplan eetproblemen en eetstoornissen – Huisarts
Hier vind je het stappenplan voor de huisarts rond eetstoornissen bij jongeren en volwassenen.
Stappenplan
– 1.6 MB
Stappenplan eetproblemen en gewichtsproblemen – CLB
Stappenplan rond preventie en vroegdetectie van eetstoornissen en gewichtsproblemen binnen het CLB.
Stappenplan
– 1.0 MB
Stappenplan eetproblemen en eetstoornissen – Psycholoog
Wat is er zo eigen aan het werken met personen met een eetstoornis?
Materialen en tools
– 1.8 MB
Stappenplan eetstoornissen – Diëtist
Ambulante gespecialiseerde zorg voor eetstoornissen voor de diëtist.
Stappenplan
– 3.2 MB
Stappenplan overgewicht kinderen – Diëtist
De diëtist kan als hulpverlener nauw betrokken zijn bij de behandeling van kinderen en adolescenten met overgewicht en obesitas.
Stappenplan
– 3.8 MB
Stappenplan risicoprofiel eetproblemen en gewichtsproblemen
Uitgebreide informatie rond factoren die een rol spelen in het ontstaan van eetstoornissen en gewichtsproblemen.
Stappenplan
Stappenplan overgewicht – Beweging – Kinderen
Kader voor interventies rond beweging bij kinderen en jongeren met overgewicht en obesitas
Stappenplan
– 1.6 MB
Tekst beweging kinderen – huisarts en kinderarts
Beweging bij kinderen: handvatten voor de huis- en kinderarts
Tekst
– 298 KB
Infofiche-gewichtsproblemen-kinderen-EOSS-P
Nederlandstalige versie aangepast aan de Belgische context: Edmonton Obesity Staging System for Pediatrics (EOSS-P).
Infofiche
– 3.8 MB
Meer info
Richtlijnen en rapporten rond obesitas, inclusief:
– Richtlijn NVK – Behandeling van kinderen met obesitas:
– Richtlijn Duodecim: Overgewicht en obesitas bij kinderen (2017) – vertaald naar Belgische context in 2019 op EBPnet (na login)
– Consensustekst BASO 2020 (hoofdstuk 8 gaat over kinderen) (zie ook de bijlagen)
Kinderen en jongeren met overgewicht – protocollaire behandeling (handleiding en werkboeken)
Belangrijkste referenties 
Braet, C., Joossens, L., Mels, S., Moens, E., & Tanghe, A. (2007). Kinderen en jongeren met overgewicht – handleiding voor begeleiders. Garant.
Braet, C., Tanghe, A., Bode, P. D., Franckx, H., & Winckel, M. V. (2003). Inpatient treatment of obese children: a multicomponent programme without stringent calorie restriction. European Journal of Pediatrics, 162(6), 391–396. https://doi.org/10.1007/s00431-003-1155-5.
Braet, C., Tanghe, A., Decaluwé, V., Moens, E., & Rosseel, Y. (2004). Inpatient treatment for children with obesity: weight loss, psychological well-being, and eating behavior. Journal of Pediatric Psychology, 29(7), 519–529. https://doi.org/10.1093/jpepsy/jsh054.
Braet, C., & Van Winckel, M. (2001). Behandelingsstrategieën bij kinderen met overgewicht. Bohn Stafleu Van Loghum.
Deforche, B., De Bourdeaudhuij, I., Debode, P., Vinaimont, F., Hills, A. P., Verstraete, S., & Bouckaert, J. (2003). Changes in fat mass, fat-free mass and aerobic fitness in severely obese children and adolescents following a residential treatment programme. European Journal of Pediatrics, 162(9), 616–622. https://doi.org/10.1007/s00431-003-1247-2
Hadjiyannakis, S., Buchholz, A., Chanoine, J.-P., Jetha, M. M., Gaboury, L., Hamilton, J., . . . Ball, G. (2016). The Edmonton Obesity Staging System for Pediatrics: A proposed clinical staging system for paediatric obesity. Paediatrics and Child Health, 21, 21-26.
Nederlandse Vereniging voor Kinderengeneeskunde (NVK) (2020). Behandeling van kinderen met obesitas. Verkrijgbaar via www.nvk.nl
Moens, E., Braet, C., & Van Winckel, M. (2010). An 8-year follow-up of treated obese children: Children’s, process and parental predictors of successful outcome. Behaviour Research and Therapy, 48(7), 626-33.
Northern Health. (2012). Position on health, weight and obesity. An integrated population health approach. Canada: Northern Health.
Rampersaud, G. C., Pereira, M. A., Girard, B. L., Adams, J., & Metzl, J. D. (2005). Breakfast habits, nutritional status, body weight, and academic performance in children and adolescents. Journal of the American Dietetic Association, 105(5), 743–762. https://doi.org/10.1016/j.jada.2005.02.007
Zeepreventorium (2020). Conceptnota – Obesitasbehandeling voor kinderen en jongeren. Verkrijgbaar via www.zeepreventorium.be.